Verkiezingen moeten toegankelijk zijn voor iedereen, ook voor mensen met een beperking. Maar voor hen is het nog niet zo makkelijk om zelfstandig hun stem uit te brengen. Wat doet de (Rijks)overheid anno 2019 om toegankelijk stemmen mogelijk te maken?

‘Stemmen is ontzettend belangrijk. Het is het toppunt van participatie in de democratie.’ Aan het woord is Wouter Jongepier, senior beleidsadviseur Democratie en Bestuur bij het ministerie van BZK. Samen met Evert Verkade, programmasecretaris Programma Onbeperkt Meedoen! (ministerie van VWS), bekijkt hij wat de Rijksoverheid kan doen om mensen met een beperking zoveel mogelijk zelfstandig te laten stemmen. ‘Stemmen staat eigenlijk symbool voor autonomie en eigen regie’, vult Verkade aan. ‘Het zijn de kernwoorden van het VN-verdrag voor de rechten van de mensen met een handicap. Want wat is er immers autonomer dan zelf je stem uitbrengen, en daarmee laten weten wat je vindt van de politiek in het land waar je woont?

Wetswijziging

Om dat ook voor mensen met een beperking mogelijk te maken, is onder meer de Kieswet gewijzigd. Een belangrijke stap vooruit. Hierdoor zijn gemeenten sinds 1 januari 2019 verplicht om al hun stemlokalen toegankelijk te maken voor mensen met een lichamelijke beperking.

Dat dat niet altijd zo makkelijk en vanzelfsprekend is, blijkt wel uit de voorbeelden die Verkade en Jongepier noemen. Jongepier: ‘Neem drempels bij stemlokalen. Als een drempel te hoog is, moet de gemeente die overbruggen, zodat ook mensen met een rolstoel eroverheen kunnen. Een rijplank is dan een mooie oplossing voor rolstoelgebruikers. Maar als die niet goed is vastgemaakt of als er gaten in de rijplank zitten, is dat gevaarlijk voor mensen die slecht ter been zijn en een wandelstok of rollator gebruiken.’  

17 nieuwe stembureaus in Rotterdam

‘Wij hebben afgelopen zomer in Rotterdam een uitgebreide schouw onder al onze stembureaus gedaan. Naar aanleiding daarvan hebben we 17 locaties als stembureau laten vervallen en vervangende plaatsen gevonden die beter toegankelijk zijn’, vertelt Astrid Dragt-van Luipen, projectmanager Verkiezingen bij de gemeente Rotterdam.

‘Die nieuwe stembureaus zijn bij de afgelopen twee verkiezingen in maart en mei in gebruik genomen, afgetopt met drempelplaten en van goede matten voorzien. Ook zijn in alle stemhokjes lichtbalken aangebracht en is elk stembureau uitgerust met een betere loep. Daarnaast is er in elk stembureau een hokje op rolstoelhoogte gemaakt en hebben we ervoor gezorgd dat er bij alle stemlocaties een gehandicaptenparkeerplaats beschikbaar is.

Kleinschalig experiment
De twee nieuwe stembureaus in het Oogziekenhuis en de Visio school in Zuid hebben een stemmal en audio-voorziening voor blinden en slechtzienden gekregen. Deze proef is expres klein gehouden, omdat we eerst wilden weten of er wel animo is voor deze manier van stemmen. Een volgende keer kunnen we dan meer stembureaus van een mal en audio-ondersteuning voorzien. Het allerbelangrijkste is natuurlijk dat we als gemeente investeren in het voor iedereen zo toegankelijk mogelijk maken van het stemproces, zonder daarbij de betrouwbaarheid uit het oog te verliezen.

Lokale partners
Maar het toegankelijk maken van stembureaus gaat natuurlijk verder dan alleen een drempelplaat of gehandicaptenparkeerplaats. We werken al jaren samen met lokale partners als de stichting MEE Rotterdam Rijnmond om de vrijwilligers van de stembureaus via e-learning en ander materiaal beter op hun werk te kunnen voorbereiden. Twee dagen voor het stemmen hebben we ervoor gezorgd dat alle vrijwilligers een goede instructie kregen hoe ze met mensen met een beperking moeten omgaan. Daarnaast hebben alle voorzitters nog een extra training gekregen.’

Welkom voelen

Een stemlokaal waarbij de entree werd aangekleed met een rode loper die over een trap liep, is een ander voorbeeld dat Jongepier aanhaalt. ‘De entree voor mindervaliden is aan de achterkant, stond op een bord ernaast. Dat is jammer. Je wilt natuurlijk dat iedereen zich welkom voelt om te gaan stemmen. Dus waarom maak je de hoofdingang niet aan de achterkant en gooi je daar die rode loper uit? Het zijn soms simpele dingen, maar ze kunnen net het verschil maken voor iemand met een beperking om te gaan stemmen.’

Om gemeenten te helpen stemlokalen toegankelijk te maken, organiseerde de Rijksoverheid in het najaar van 2018 informatiebijeenkomsten. Jongepier: ‘Experts op het gebied van toegankelijkheid legden uit wat een toegankelijk stemlokaal in de praktijk inhoudt en waar je bij de inrichting van het stemlokaal rekening mee moet houden.’

Vier mensen in een stemhokje met aangepaste hoogte voor kleine meneer
Het stemhokje heeft een aangepaste hoogte voor kleine mensen.

'Het zijn soms simpele dingen, maar ze kunnen net het verschil maken voor iemand met een beperking om te gaan stemmen.'

Hulp in stemhokje

Het zijn niet alleen gemeenten die moeten weten wat ze moeten doen. Ook stembureauleden moeten goed voorbereid zijn. Jongepier: ‘Hulp in het stemhok blijft bijvoorbeeld een aandachtspunt. Mensen met een ernstige visuele beperking en met bijvoorbeeld de ziekte van Parkinson hebben daar recht op. In de online stembureau instructie en in de brochure die we voor stembureauleden maken, wijzen wij hen daar ook op.’

’Ik vroeg burgemeester Aboutaleb mij te begeleiden’

Els Loorbach is slechtziend en woont in Rotterdam. Bij de laatste verkiezingen in maart en mei heeft ze in het Oogziekenhuis gestemd, een van de twee nieuw ingerichte stembureaus met een mal en audio-ondersteuning. ‘Ik was als vrijwilliger van de Oogvereniging gevraagd om gelijktijdig met burgemeester Aboutaleb in het nieuwe stembureau aanwezig te zijn om hem het belang van zelfstandig stemmen voor visueel beperkten uit te leggen. Ik heb hem toen meteen gevraagd of hij mij naar het stemhokje wilde begeleiden. Dat was niet de bedoeling, maar hij deed het wel.’

Het stemmen met een mal en audio-ondersteuning ging prima. ‘Ik had dit systeem al een keer op de Zie Zo beurs “gezien”, maar nog niet uitgeprobeerd. Een stemmal is een grote plaat met gaatjes, cijfers en lijnen. De gaatjes komen overeen met de rondjes op het stembiljet voor de namen van de kandidaten en de cijfers met de nummering van de partijen. De lijnen zijn nodig om over de mal te navigeren. Een medewerker van het stembureau legde het stembiljet voor mij in de mal, controleerde of het goed lag en wachtte tot ik had gestemd en het biljet had dubbelgevouwen, dit in verband met de privacy. Met de verkiezingen in maart moest dat natuurlijk twee keer gebeuren: een keer voor het waterschap en een keer voor de provinciale verkiezingen. Daarom heb ik het eerste formulier zelf vastgehouden, waarna ik het tweede heb ingevuld. De medewerker gaf na het stemmen aan welke bus voor welk formulier was. Ik heb ook de audio uitgeprobeerd. Ook die ging prima, maar van mij had de uitleg wel wat vlotter gekund en niet van: u heeft nu de koptelefoon op uw hoofd. Onderaan vindt u een knop…. Maar ja, ik ben misschien ook geen standaard mens.’

Veel veranderd
Els is blij met de komst van de mal en audio-ondersteuning in de stembureaus. ‘Daardoor gaan hopelijk meer mensen met een visuele beperking stemmen. Er is voor mijn gevoel ook erg veel veranderd. Hiervóór heb ik als vrijwilliger voor de gemeente ook stemlokalen gescout en dan is het zo afhankelijk van de mensen die daar zitten hoe ze je te woord staan. Zo vroeg ik een keer iemand van de stembureau commissie om als begeleider met mij mee te gaan, maar die wilde dat niet, omdat stemmen geheim is. Toen ik hem vertelde dat je volgens het reglement dat wel mag doen bij mensen met een beperking, zei hij geen tijd te hebben om dat te lezen. In een ander stembureau was er niemand om mij de weg te wijzen. Ik moest maar linksaf gaan, dan vond ik het vanzelf. De nieuwe stembureaus in de Visio school in Zuid en het Oogziekenhuis waar je met een mal kunt stemmen, zijn dus erg fijn. Alleen jammer dat er zo weinig bekendheid aan is gegeven. Ik zag het toevallig heel klein aangekondigd staan in huis-aan-huisblad De Havenloods. Dat kan een volgende keer natuurlijk beter.’

Toch weten niet alle vrijwilligers dat sommige mensen recht hebben op hulp in het stemhok. Dat bleek bijvoorbeeld tijdens de afgelopen verkiezingen voor de Provinciale Staten. Het College voor de Rechten van de Mens kreeg meldingen dat deze hulp werd geweigerd in het stemlokaal. Jongepier: ‘Daarom hebben we er in de aanloop naar de Europees Parlementsverkiezing nog eens extra aandacht aan besteed, via onder meer nieuwsbrieven en de circulaire aan gemeenten.’ Verkade: ‘Daarnaast zijn er dus initiatieven om mensen met een visuele beperking zo veel mogelijk zelfstandig te laten stemmen. Met hulpmiddelen, in plaats van iemand die hen in het stemhokje helpt. Dat is natuurlijk mooi, want dan ga je echt richting autonomie.’

'Er zijn dus initiatieven om mensen met een visuele beperking zo veel mogelijk zelfstandig te laten stemmen.'

’Fijn dat mensen met deze hulpmiddelen zelfstandig kunnen stemmen’

Communicatieadviseur Robert Spiering bij Het Oogziekenhuis Rotterdam is al enkele jaren vrijwilliger van een stembureau in Rotterdam. De afgelopen twee verkiezingen in maart en mei 2019 was hij (plaatsvervangend) voorzitter van het net ingerichte stembureau in Het Oogziekenhuis. ‘Ons ziekenhuis was een aantal maanden geleden door de gemeente benaderd om een stembureau in het ziekenhuis te realiseren, waar ook blinden en slechtzienden zelfstandig kunnen stemmen. Het Oogziekenhuis was daarbij plaatsvervangend voor de minder toegankelijke gymzaal hiernaast dat hiervoor als stembureau diende.

Zowel de gemeente Rotterdam als Het Oogziekenhuis Rotterdam vinden het heel belangrijk dat slechtzienden en blinden mee kunnen doen in de maatschappij. Daarom is de gemeente samen met Koninklijke Visio en ons ziekenhuis op zoek gegaan naar een manier waarop deze groep mensen toch zelfstandig kan stemmen. De keuze is daarbij gevallen op de stemmal met audio-ondersteuning en die zijn de afgelopen verkiezingen gebruikt. Persoonlijk vond ik het erg mooi om mensen te ontvangen die normaal gesproken niet zelfstandig kunnen stemmen.’

Verstandelijke beperking

Stembureauleden goed instrueren is natuurlijk belangrijk voor beter toegankelijke verkiezingen. Maar wat doet de Rijksoverheid richting kiezers die meer instructies nodig hebben? Jongepier: ‘Voor deze doelgroep is het vooral belangrijk dat zij begrijpt hoe stemmen werkt. Daarom hebben we dit jaar extra ingezet op voorlichting, workshops en informatiemateriaal waarin dit wordt uitgelegd.’

‘Daarnaast bekijken we samen met belangenverenigingen of en op welke manier het mogelijk kan worden dat ook mensen met een (licht) verstandelijke beperking hulp kunnen krijgen in het stemhok. Veel kiezers met een verstandelijke beperking vinden het stemmen lastig. Tijdens de verkiezingen van 2021 willen we voor deze doelgroep experimenten houden met hulp bij het stemmen bij early voting – het op een eerder moment uitbrengen van je stem -, en hulp bij het stemmen. Hoewel ook voor hen geldt dat zelfstandig je stem uitbrengen natuurlijk het mooiste is.’

'Veel kiezers met een verstandelijke beperking vinden het stemmen lastig.'

College voor de Rechten van de Mens

Het College voor de Rechten van de Mens is toezichthouder voor het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap. Daarvoor verzamelt het College sinds 2017 de ervaringen met de toegankelijkheid van verkiezingen van mensen met een beperking zelf. Dat deed het College dit jaar opnieuw aan de hand van het meldpunt Onbeperkt Stemmen. Wat viel daarbij op?  Een woordvoerder van het College vertelt: ‘Voorheen was er vooral een focus op mensen met een lichamelijke beperking en dan met name een mobiliteitsbeperking. Uit onderzoek van het College uit 2017 bleek dat vooral ook blinden en slechtzienden en mensen met een verstandelijke beperking drempels ervaren bij verkiezingen. De meldingen die we afgelopen jaren ontvingen bevestigen dat ook steeds. Daarnaast is stemmen niet alleen in het stemlokaal een ‘vakje kleuren’, stemmen is ook dat iedereen zich goed kan voorbereiden op het stemmen. Ook daar is nu meer aandacht voor.

Positief

Conclusie? ‘Terugkijkend op 2019 kunnen we stellen dat de situatie zeker is verbeterd voor mensen met een beperking die willen stemmen’, zegt Jongepier. ‘Zo blijkt uit onze steekproef dat het aantal volledig toegankelijke stemlokalen is toegenomen. En scoorden de toegankelijke stemlokalen bij de Provinciale Statenverkiezingen gemiddeld een 8,5 op de toegankelijkheid. Voorheen was dat een 7,6. Voor de Europees Parlementsverkiezing was het rapportcijfer een 8.’

Daarnaast blijken stembureauleden en gemeenten veel beter op de hoogte te zijn van het belang van toegankelijk stemmen. Jongepier: ‘Er wordt echt met meer enthousiasme en goede wil gewerkt aan het verbeteren van de toegankelijkheid van verkiezingen.’ Verkade: ‘Ook mensen met een beperking zijn, als gevolg van het VN-verdrag, veel beter op de hoogte van hun rechten. Je merkt dus echt dat de bewustwording toeneemt, zowel bij kiezers als bij de partijen die ervoor moeten zorgen dat stembureaus toegankelijk zijn.’  

'Terugkijkend op 2019 kunnen we stellen dat de situatie zeker is verbeterd voor mensen met een beperking die willen stemmen.’

Jongepier: ‘Toch is er zeker nog werk aan de winkel. Vooral voor gemeenten, want de norm van 100% volledig toegankelijke stembureaus is nog lang niet gehaald. Soms gaat het dan echt om kleine, redelijk eenvoudige maatregelen waarmee de toegankelijkheid kan worden vergroot. Denk aan een loep voor mensen met een visuele beperking die in de kast blijft liggen, in plaats van zichtbaar op de tafel. Daarnaast blijft het natuurlijk een uitdaging om via voorlichting zoveel mogelijk mensen met een beperking te bereiken.’

Een aantal verbeteringen op een rij

Het College van de Rechten van de Mens ziet onder meer de volgende positieve veranderingen:

  • De wettelijke norm voor stemlokalen die toegankelijk moeten zijn voor mensen met een lichamelijke beperking is per 1 januari 2019 van 25% naar 100% gegaan. Een checklist met toegankelijkheidscriteria ontwikkeld door PBTconsult in opdracht van het ministerie van BZK helpt gemeenten om te voldoen aan deze norm.
  • Bij alle stemlokalen moet er voortaan voldoende verlichting en een loep met lampje aanwezig zijn.
  • De minister van BZK is van plan om te experimenteren met nieuwe stembiljetten die kleiner zijn en waarop de logo’s van de politieke partijen kunnen worden afgebeeld.
  • Ook wil de minister van BZK experimenteren met hulp in het stemhokje bij ‘early voting’, zodat mensen eerder dan op de verkiezingsdag zelf op locatie en met ondersteuning hun stem kunnen uitbrengen.
  • Een aantal gemeenten checkt nu zelf de toegankelijkheid van de eigen stemlokalen in samenwerking met lokale belangenbehartigers/experts. Dan doen bijvoorbeeld de gemeente Utrecht en de gemeente Amsterdam, maar ook de kleine gemeenten.