‘We zijn niet zo tegendraads’

Hoe is het gesteld met het draagvlak voor de coronamaatregelen?

“Door allerlei incidenten in de media is het beeld ontstaan dat Nederlanders niet willen. Dat er in Nederland geen draagvlak is voor coronamaatregelen. Maar uit onderzoek van het RIVM blijkt dat een grote meerderheid juist wél wil. Er is wel een verschil in het draagvlak voor de maatregelen om het virus in te dammen en het draagvlak voor de aanpak van de overheid. Het laatste is lager. Maar dat lijkt verrassend genoeg te komen doordat veel mensen juist strengere maatregelen verwachten van de overheid.”

Strenger?

“Ja, de actiegroepen die een tijd lang het nieuws beheersten, vinden de maatregelen te streng. Maar een meerderheid van Nederland vindt de maatregelen juist niet streng genoeg, blijkt uit onderzoek. Het nationaal zelfbeeld dat ‘wij Nederlanders ons niets laten vertellen’, klopt niet. Nederlanders zijn sterk bereid om rekening te houden met de belangen van anderen als het moet.”

Hoe zorgt de overheid dat het draagvlak voor het coronabeleid hoog blijft?

“Die vraag kreeg ik van een minister, kort na de actie van de influencers op social media met #ikdoenietmeermee. Ik heb toen tien punten op papier gezet die volgens mij cruciaal zijn voor draagvlak voor de coronamaatregelen. Een paar dagen later was dat uitgegroeid tot de korte notitie ‘Communicatie en draagvlak Covid-19’. Normaal werken we maanden of zelfs jaren aan een WRR-adviesrapport. Maar deze notitie lag er heel snel en wordt overal gedeeld!”

Kunt u een tipje van de sluier oplichten van uw geheime recept?

“De notitie bestaat uit drie uitgangspunten waaraan elk overheidshandelen zou moeten voldoen, en uit zeven standaardregels voor communicatie. Zo’n standaardregel is bijvoorbeeld: doe altijd onderzoek naar de doelgroep. De motieven om je wel of niet te houden aan de coronamaatregelen kunnen per persoon verschillen. Speel in op die verschillen en gebruik daarbij niet alleen woorden en grafieken, maar ook beelden en verhalen.”

In de notitie benadrukt u het belang van waarden. Daarvoor heeft u het WRR-model in het leven geroepen...

“WRR staat in dit model voor Waarachtigheid, Rechtvaardigheid en Redelijkheid. Dat was in eerste instantie een intern grapje maar het klopt wel. Deze waarden moeten het uitgangspunt zijn bij alles wat de overheid zegt en doet. Het belang van waarden die consequent worden uitgedragen, moet je nooit onderschatten. Mensen hebben gevoelige antennes en kunnen diep verontwaardigd reageren en zelfs afhaken als ze de regels niet eerlijk, niet rechtvaardig of niet redelijk vinden.”

Zoals een minister van Justitie die zich op zijn bruiloft niet aan de regels houdt?

“De strijd tegen het virus is een collectief project. Iedereen moet zich dus aan de regels houden, en de lusten en lasten moeten eerlijk worden verdeeld: de R van Rechtvaardigheid. Zodra mensen het idee krijgen dat de regels niet voor iedereen gelden, ben je ze kwijt. Of als sommige partijen er wel bijzonder goed vanaf komen. Vandaar ook de verontwaardiging over de staatssteun voor bepaalde bedrijven. Andersom werkt het ook. Mensen zijn tot veel bereid, als ze maar het gevoel hebben dat het eerlijk gebeurt.” 

In hoeverre is het belangrijk dat mensen betrokken worden bij het beleid?

“Bij ‘rechtvaardigheid’ hoort ook dat groepen die door beleid geraakt worden, inbreng hebben. Begrijp me niet verkeerd, we zitten in een crisis waarin snel handelen van levensbelang is. Ik pleit niet voor een Poolse landdag. Maar het is wel belangrijk dat vertegenwoordigers van een sector kunnen meepraten als de overheid een besluit neemt over bijvoorbeeld de sluiting van musea, horeca of verzorgingshuizen.”

De W in het WRR-model staat voor ‘waarachtigheid’. Is dat een antwoord op Viruswaarheid?

“Ik heb met opzet niet gekozen voor het woord ‘waarheid’. Want daarmee suggereer je dat je alles weet, terwijl er nog veel onbekend is en niemand weet welke kant het precies opgaat met de pandemie. Het woord ‘waarheid’ biedt bovendien geen ruimte aan voortschrijdend inzicht. Waarachtig communiceren betekent dat je zo eerlijk mogelijk bent, expliciet over gemaakte afwegingen en belangen die je meeweegt in je keuze. En, heel belangrijk, open over wat je niet weet.”

Redelijkheid is ook cruciaal voor draagvlak, zegt u. Kunt u daar een voorbeeld van geven?

“Dan denk ik aan de jongeren op het bankje in het park voor mijn deur. Soms zie ik dat ze de anderhalve meter gewoon even vergeten. Heel menselijk. Overkomt mij ook. Ga dan niet meteen hoge boetes uitdelen. Bewaar die boetes voor mensen die bewust de regels overtreden, bijvoorbeeld met illegale coronafeestjes. Je verliest draagvlak als je te streng bent voor mensen van goede wil en te soft voor mensen met lak aan de regels.”

Ziet u verschillen tussen landen in draagvlak voor coronamaatregelen?

“Veel mensen wijzen naar Duitsland als een land dat het relatief goed doet. Er wordt wel beweerd dat het komt omdat Duitsers zoveel gezagsgetrouwer zouden zijn dan Nederlanders. Maar tegelijk zijn de protesten tegen het beleid in Duitsland veel massaler dan hier. Dus ik denk dat hun geheim toch elders ligt. En kijk naar de Verenigde Staten, dat is natuurlijk een drama. Als er één ding duidelijk wordt, dan is het wel dat draagvlak alleen niet genoeg is. Je kan niet zonder duidelijke regie door een competente overheid.”

Ziet u overeenkomst tussen de aanpak van corona en klimaatverandering?

“Het zijn beide sociale dilemma’s. Iedereen wil zoveel mogelijk persoonlijke vrijheid, maar als je gevolg geeft aan die wens, kun je het collectief in gevaar brengen. Door corona beseffen we opnieuw hoezeer onze noodlotten verbonden zijn. Het gedrag van de één heeft effect op een ander. We kunnen ons niet permitteren om alleen maar te doen waar we zin in hebben. Dat is ook zo bij klimaatverandering. Het grote verschil is natuurlijk dat je met corona direct de rekening krijgt gepresenteerd als je je niet aan de regels houdt: je wordt ziek en de zorg loopt vast. Bij klimaatverandering merk je het effect van gedrag pas na jaren. Dat maakt draagvlak lastiger.”

Bent u persoonlijk geraakt door corona?

“Natuurlijk mis ik de concerten waar ik anders graag naar toe zou gaan en heb ik net als iedereen genoeg van acht maanden thuis zitten. Maar dat is klein bier vergeleken met de situatie van veel anderen die hun gezondheid, geliefden of hun onderneming verliezen als gevolg van het virus. Ik vind als burger dat Nederland het over het algemeen goed aanpakt met een helder verhaal. De overheid vertelt eerlijk dat ze niet alles kan weten en waarom ze soms terugkomt op eerdere besluiten. Dat geeft enig vertrouwen in de volgende ongekende uitdaging waar VWS voor staat: de vaccinatie van 17 miljoen Nederlanders.” 

Gelden de grondregels van uw notitie ook voor het draagvlak voor de vaccinatie?

“Het is net als de andere maatregelen een gedragsopgave, die ook zonder de anti-vaxxers al moeilijk genoeg is. Maar we moeten dit kunnen. Ons land telt veel goede communicatiedeskundigen en gedragswetenschappers die kunnen helpen. Overigens zitten die ten onrechte vaak op de tweede rang. Natuurlijk was het eerst alle hens aan dek en waren harde medische inzichten het belangrijkste. Maar nu zijn we in een fase gekomen waarin gedrag doorslaggevend is. Ik wil VWS oproepen: geef communicatie- en gedragswetenschappers een vaste plek aan tafel.”