Tekst Tekst: Machiel Lamers (Wageningen University & Research), Kees Bastmeijer (Tilburg University); Kader over beheer: Kees Bastmeijer (Tilburg University), Arthur Eijs (ministerie van Infrastructuur en Waterstaat)
Foto Arnoud Apituley
Het is een droom van veel mensen, een reis naar Antarctica. Een van de laatste grote wildernisgebieden op aarde met dramatische landschappen en hele bijzondere diersoorten.
In de winter van 2019-2020 reisden ongeveer 78.000 toeristen af naar het Zuidpoolgebied, aan boord van een cruiseschip of per vliegtuig. Vooral de laatste jaren neemt het toerisme flink toe, na een tijdelijke daling tijdens de economische crisis tussen 2008 en 2011.
Met de hernieuwde belangstelling is ook het debat over Antarctisch toerisme weer nieuw leven ingeblazen. Beleidsmakers, wetenschappers en milieuorganisaties maken zich zorgen over de groei en de nieuwe vormen van toerisme in Antarctica. Toerisme zou kunnen leiden tot schade en verstoring van het kwetsbare Antarctische ecosysteem, tot verhoogde veiligheidsrisico’s en tot verstoring van onderzoeksprogramma’s.
Wat maakt Antarctica zo aantrekkelijk?
Toerisme naar Antarctica is geen nieuw fenomeen. De komst van de Lindblad Explorer in 1970, een klein en krachtig cruiseschip van de Amerikaanse ondernemer Lars-Erik Lindblad, vormde het startpunt van expeditie-achtige cruises naar Antarctica. Tijdens deze reizen maken de passagiers diverse excursies en gaan daarbij met kleine rubberboten aan land. De laatste twee decennia zijn daar de ‘cruise-only’ reizen bijgekomen: grotere cruiseschepen die door Antarctische wateren varen maar waarbij de passagiers aan boord blijven. Naast deze twee vormen van cruisetoerisme reizen toeristen steeds vaker per vliegtuig naar Antarctica om daar aan boord te gaan van een cruiseschip of om deel te nemen aan een expeditie op de ijskap.
Vanaf de cruiseschepen worden steeds meer activiteiten ondernomen, zoals kanoën. (Foto: IAATO)Historische overblijfselen (Foto: IAATO)
Toeristen worden vooral aangetrokken door de prachtige unieke landschappen en de bijzondere diersoorten, zoals de verschillende soorten pinguïns, zeehonden en walvissen. Ook op cultuurhistorisch gebied is er het nodige te bewonderen; restanten van nederzettingen van walvisvaarders, beroemde ontdekkingsreizigers en wetenschappelijke stations. Naast deze gebiedseigen attracties worden er steeds meer sportieve en avontuurlijke activiteiten aangeboden, zoals kajakken, duiken, klimmen, helikoptervluchten en zelfs het lopen van een marathon.
Véél toeristen in een klein gebied
Antarctica is een enorm continent van ongeveer veertien miljoen vierkante kilometer; dit is ongeveer zo groot als de Verenigde Staten en Mexico samen. Toch bestaat er bezorgdheid over de toeristische en ecologische draagkracht van het zuidpoolgebied. In Antarctica vinden de meeste toeristische activiteiten plaats op een beperkt aantal locaties in het meest toegankelijke deel van het continent: het Antarctisch Schiereiland. Bovendien vinden de bezoeken plaats in een relatief kort seizoen dat van november tot maart loopt. Buiten deze periode vormt het zee-ijs een vrijwel onneembare hindernis voor de scheepvaart en zijn de meeste diersoorten ook ‘gevlogen’. Vanwege de hoge aantallen en de concentratie in tijd en plaats is het inmiddels niet meer vanzelfsprekend dat je tijdens je vakantie in het uitgestrekte zuidpoolgebied geen andere toeristen tegenkomt. Sterker nog, touroperators houden er een strakke planning en communicatie op na om tijdens de cruises geen andere cruiseschepen tegen te komen.
Bark Europa
Gletsjerwandeling in Neko Harbour op het Antarctisch schiereiland. Foto: Arnoud Apituley
Bark Europa in Neko Harbour. Foto: Arnoud Apituley
Stormbandpinguïnkolonie op Baily Head, Deception Island. Foto: Arnoud Apituley
Gletsjerwandeling in Neko Harbour op het Antarctisch schiereiland. Foto: Arnoud Apituley
Zorgen over toerisme
Overheden, wetenschappers en milieuorganisaties zijn vanaf de start van toerisme naar het zuidpoolgebied bezorgd geweest over de mogelijke gevolgen voor de fragiele ecosystemen. Tot nu toe zijn aanzienlijke schadelijke ecologische en fysieke effecten nog niet aangetoond. Wel wordt het gebied steeds minder ‘wild’. Mensen dringen door tot een steeds groter gebied, er ontstaan paden en hier en daar ondervinden pinguïnkolonies of zeezoogdieren last van de toeristen. Menselijk bezoek brengt ook het risico mee dat nieuwe planten die niet in het gebied thuishoren (exoten), worden geïntroduceerd. De lange vliegreizen en cruises leveren bovendien een aanzienlijke broeikasgasbijdrage per toerist op. Een goede monitoring van de gevolgen van toerisme ontbreekt tot nu toe.
Goede samenwerking helpt
Dat er tot nu toe weinig milieueffecten zijn, is te danken aan internationale afspraken tussen landen (zie kader Beheer van Antarctica), en aan de goede samenwerking tussen touroperators. Touroperators werken sinds 1991 samen binnen de International Association of Antarctic Tour Operators waarin ze duidelijke regels opstellen, die veelal goed worden nageleefd.
Onderzoek naar effecten is nodig
Ook al lijkt de impact van toerisme tot nu toe beperkt, de vraag is wat er gebeurt als er nóg meer toeristen komen en dat in combinatie met een toename van onderzoekstations en klimaatverandering, waardoor de druk op het ecosysteem ook toeneemt. Om de duurzaamheid van toerisme in de toekomst te garanderen is meer onderzoek nodig naar de effecten van het toerisme op de ecologie, de wilderniswaarden en historische vindplaatsen. Maar ook naar de risico’s voor de veiligheid van de toeristen zelf en mogelijke nieuwe reguleringsinstrumenten. Met het drukkere verkeer neemt het risico op incidenten toe. Daarnaast blijft hulpverlening bieden op de koudste en meest afgelegen plek op aarde beperkt mogelijk, kostbaar en risicovol.
Beheer van Antarctica
Het Antarcticaverdrag
Gedurende de eerste helft van de vorige eeuw claimden zeven landen – Argentinië, Australië, Chili, Frankrijk, Nieuw-Zeeland, Noorwegen en het Verenigd Koninkrijk - grote delen van Antarctica. Deze claims werden onderling en door andere landen niet erkend. Om conflicten te voorkomen werd in 1959 het Antarcticaverdrag afgesloten waarin het meningsverschil over de claims werd ‘bevroren’. Daar werd afgesproken om het gebied gezamenlijk te beheren. Dit verdrag werd getekend door zowel deze zeven claimende landen als vijf andere landen die actief waren in Antarctisch onderzoek: België, Japan, de voormalige Sovjet-Unie, Verenigde Staten en Zuid-Afrika. Deze landen spraken af dat andere landen kunnen meebeslissen over het beheer, als zij kunnen aantonen dat zij een wetenschappelijk belang bij Antarctica hebben. Wetenschappelijk onderzoek op Antarctica - een gebied dat geldt als een belangrijke klimaatindicator van de planeet - biedt ons inzicht in wat de planeet te wachten staat. Nederland heeft deze status in 1990 ontvangen. Inmiddels kent het verdragssysteem negenentwintig partijstaten die ieder jaar bijeenkomen tijdens de zogenaamde Antarctic Treaty Consultative Meetings.
Natuurreservaat voor vrede en wetenschap
In 1998 werd het Protocol inzake Milieubescherming bij het Antarcticaverdrag van kracht. Dit protocol wijst Antarctica aan als ’natuurreservaat, bestemd voor vrede en wetenschap’. Regels voor de bescherming van Antarctica zijn in het Protocol vastgelegd. Omdat Antarctica niet onbetwist tot het grondgebied van één land behoort, moeten deze regels in de nationale wetgeving van de partijstaten worden opgenomen. Dit is de enige manier om bedrijven en burgers aan de regels van het Protocol te binden. Daarom heeft Nederland in 1998 een nationale Antarcticawet vastgesteld: de Wet bescherming Antarctica.
In deze wet is een vergunningsplicht voor Nederlandse activiteiten op Antarctica vastgelegd. Tot nu toe worden er zo’n zes aanvragen per seizoen gedaan. Meestal gaat het om toeristenbedrijven, soms om wetenschappelijk onderzoek.
Paartje sneeuwstormvogels op nest.
Wat mag er echt niet?
Je zou het misschien niet verwachten, maar er zijn maar heel weinig activiteiten echt verboden in Antarctica. Er gelden verboden voor bijvoorbeeld nucleair afval storten, militaire activiteiten en mijnbouw (anders dan voor onderzoek). Het is verboden om (anders dan voor onderzoek) dieren en planten naar Antarctica te brengen, om dieren te doden of te storen, om afval achter te laten of om historische plaatsen te beschadigen. Maar in beginsel is Antarctica toegankelijk voor veel activiteiten, waaronder toerisme. In de Wet bescherming Antarctica zijn wel veel regels opgenomen waaraan moet worden voldaan voordat een vergunning verstrekt wordt. Zo moet er bijvoorbeeld een milieu-effectbeoordeling worden gemaakt. De wet bepaalt ook dat gebieden met uitzonderlijke waarden, de ‘Antarctic Specially Protected Areas’ niet zonder vergunning mogen worden bezocht. Op dit moment zijn er 72 van die gebieden, maar gezamenlijk gaat het maar om enkele procenten van het gehele Antarctische continent.
Hoe te handhaven op de Zuidpool?
Bij wetgeving hoort ook handhaving. Maar hoe doe je dat op een continent hier ver vandaan dat ook nog eens veertien miljoen vierkante kilometer beslaat? Vanwege deze praktische problemen en omdat het toerisme in Antarctica enorm toeneemt, overleggen de landen van het Antarcticaverdrag over samenwerking. Zo wordt er nagedacht over een internationale ‘pool’ van toezichthouders. Naast toezicht door de overheid is er ook toezicht door anderen. Zo werken de meeste touroperators samen onder de vlag van de ‘International Association of Antarctic Tour Operators’ en één van de afspraken is dat zij regelmatig een inspecteur mee moeten nemen. Verder is er ook veel sociale controle: de mensen die in Antarctica zijn letten op elkaar.
Extra regels vereist om natuurreservaat te borgen
Al met al kent Antarctica een indrukwekkend juridisch systeem, waarvan de Nederlandse Wet bescherming Antarctica een onderdeel is. Of hiermee Antarctica ook in de toekomst goed genoeg beschermd is, wordt ieder jaar tijdens de vergadering van het Antarcticaverdrag besproken. Veel landen, waaronder Nederland, maken zich zorgen om de groei van het aantal activiteiten, zoals de bouw van nieuwe onderzoeksstations (er zijn er al meer dan honderd) en de toenemende toeristenaantallen. Zeker in combinatie met klimaatverandering, waardoor de druk op het ecosysteem al toeneemt.
De regels voor iedere activiteit afzonderlijk bieden redelijke bescherming, maar de optelsom van alle activiteiten samen kan Antarctica veranderen en met name de wilderniswaarden van het gebied aantasten. Voor Antarctica en de bijzondere waarden van dit gebied is het te hopen dat internationale samenwerking en nieuwe afspraken leiden tot aanvullende regels die Antarctica als ‘natuurreservaat, bestemd voor vrede en wetenschap’ kunnen beschermen.
