De koudste plek op aarde smelt

Het diepvriesklimaat van Antarctica

Antarctica is kouder dan koud, met ’s winters temperaturen die bovenop de vier kilometer dikke ijskap tot wel 90 graden onder nul kunnen dalen. Met uitzondering van een smalle kuststrook vriest het er eigenlijk altijd. Dat het er zoveel kouder is dan in het noordpoolgebied komt door de enorme ijskap en door de geïsoleerde ligging van het Antarctisch continent, omringd door de Antarctische Oceaan.

De kustgebieden worden vaak geteisterd door hevige sneeuwstormen. Veroorzakers hiervan zijn de altijd aanwezige winden die van bovenop de ijskap omlaag waaien. De lucht boven de ijskap koelt sterk af en raast daardoor langs de hellingen naar beneden. Hierdoor kan de losse sneeuw flink opwaaien.

Antarctica is een bijzonder droog continent: door de ijskoude lucht valt er in het centrale deel van het continent gemiddeld slechts vijf centimeter sneeuw per jaar – een ware poolwoestijn. Toch groeit het centrale deel van de Antarctische ijskap beetje bij beetje aan, omdat vanwege de diepvriestemperaturen de sneeuw nooit smelt.

De Antarctische ijskap

De massa van de Antarctische ijskap neemt toe door sneeuwval. Afname gebeurt door het smelten van de ijskap (meestal aan de randen), het smelten of uiteenvallen van drijvende ijsplaten waardoor de ijsstroom naar de randen toeneemt, en door het afkalven van ijsbergen. Een aanzienlijk deel van de Antarctische ijskap rust op bodem die onder de zeespiegel ligt. Hierdoor staat de ijskap in verbinding met de oceaan en is het risico groter dat, door de opwarming van de oceaan, de ijskap instabiel wordt en in hoog tempo massa kan verliezen.

De Zuidpool warmt minder op maar smelt tóch

De geïsoleerde ligging van het zuidpoolcontinent is de voornaamste reden waarom Antarctica minder snel opwarmt dan het noordpoolgebied. Er waaien krachtige westenwinden ongehinderd rond het continent die verhinderen dat warmte uit noordelijker regionen tot de Zuidpool kan doordringen. Deze westenwinden zijn de laatste decennia aangewakkerd door de sterke afkoeling in de hogere atmosfeer boven Antarctica vanwege zowel het ozongat als het broeikaseffect. Ondanks de geringe opwarming van de atmosfeer is de enorme ijskap van Antarctica toch aan het smelten. Dit komt vooral doordat het omliggende oceaanwater wél sterk is opgewarmd.

Op het schiereiland zijn de effecten het grootst

Het Antarctisch schiereiland is een 1300 kilometer lange keten die als een ‘staart’ aan het continent Antarctica vastzit en recht naar Zuid-Amerika wijst. Het noordelijkste deel van het schiereiland is een van de weinige delen van Antarctica die ten noorden van de zuidpoolcirkel liggen. Waar het Antarctisch schiereiland zich naar het noorden uitstrekt wordt de isolerende schil rondom Antarctica doorbroken. De gevolgen van klimaatverandering zijn dan ook met name hier zichtbaar: de temperatuur en luchtvochtigheid nemen toe, grote platen zee-ijs breken af en de zee-ijsbedekking wordt minder en korter.

Special over zeespiegelstijging

De bijdrage van Antarctica aan zeespiegelstijging

Het speciale IPCC-rapport over oceanen en de cryosfeer (SROCC) van september 2019 concludeert dat zowel de Groenlandse IJskap als de Antarctische IJskap in een versneld tempo massa verliezen.

Rond 2000 droeg de Antarctische ijskap nog slechts voor zeven procent bij aan de mondiale zeespiegelstijging. Rond 2010 was dat al twaalf procent. De snelheid van afsmelten is in deze korte tijd verviervoudigd. De oorzaak van de versnelde afsmelt ligt in het steeds warmer wordende oceaanwater waardoor de ijsplaten, die op het warme water drijven, aan de onderzijde in hoog tempo afsmelten. Met steeds minder beschermende ijsplaten – de steunberen van de ijskap – smelt ook de vier kilometer hoge ijskap steeds sneller af.

Dit kan het begin zijn van een onomkeerbaar proces. Vooral het deel van de ijskap dat onder water ligt kan instabiel worden, waardoor totale afsmelt van grote delen van de ijskap niet meer te voorkomen is. Als dat gebeurt, zal Antarctica nog eeuwen ijsmassa blijven verliezen, zelfs als het klimaat stabiliseert.

Gevolgen van zeespiegelstijging voor Nederland

Toekomstscenario’s

De zeespiegel zal als gevolg van klimaatverandering de komende honderden jaren onvermijdelijk blijven stijgen, maar de snelheid waarmee hangt af van de hoeveelheid broeikasgassen die mondiaal wordt  uitstoten. De nieuwste zeespiegelscenario’s uit het SROCC-rapport (2019) van het IPCC vallen iets hoger uit dan de schattingen uit het vorige rapport van het IPCC uit 2013. Vooral de bovengrens voor een scenario waarin de broeikasgasemissie blijft stijgen, is naar boven bijgesteld: deze staat nu op 1,1 meter zeespiegelstijging in 2100 ten opzichte van de referentieperiode 1986-2005. Deze bovengrens stond in het vorige IPCC-rapport op 0,98 meter. Deze verhoging komt doordat er steeds meer aanwijzingen zijn dat de Antarctische ijskap sneller kan afsmelten dan voorheen werd gedacht. Er zijn aanwijzingen dat er nu al processen optreden waardoor delen van de ijskap instabiel kunnen worden met een versneld massaverlies tot gevolg.

Bijdrage Antarctica na 2300

Voor langere tijdschalen, tot het jaar 2300, stelde het IPCC-rapport uit 2013 nog dat het onbekend was of de Antarctische ijskap zou aangroeien of afsmelten. Het nieuwe rapport geeft wél een schatting van de toekomstige bijdrage van de Antarctische ijskap in 2300: maximaal 2,9 m stijging – van de 5,4 meter in totaal. Dit is de bovengrens voor het scenario waarbij de uitstoot van broeikasgassen onverminderd doorgaat. De ondergrens voor het scenario waarbij de uitstoot van broeikasgassen sterk wordt verminderd is 0,6 meter in 2300, waar Antarctica zo’n 7 centimeter aan bijdraagt.

Het staat inmiddels vast dat de opwarming van de aarde ook de Antarctische ijskap zal beïnvloeden, maar de vraag is nu vooral: hoe sterk en hoe snel?