Cultureel erfgoed in mer: van bijzaak naar bouwsteen

"De oude handreiking was een degelijke studie van 150 pagina’s en zag er prachtig uit, maar werd in de praktijk nauwelijks gebruikt", vertelt Els Romeijn, adviseur erfgoed en ruimte bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Els heeft het over de handreiking 'Cultureel erfgoed in mer-procedures'. Samen met haar collega Hans-Lars Boetes, coördinator leefomgeving bij de RCE, besloot ze de handreiking volledig te vernieuwen. Hans-Lars: "Ons team werkt aan de invloed van erfgoed op allerlei leefomgevingsvraagstukken. Een nieuwe handreiking was onontbeerlijk om ervoor te zorgen dat erfgoed vanaf het begin zou gaan meetellen in ruimtelijke plannen."

Van noodzaak naar uitvoering

Vergeleken met de vorige handreiking is er in de nieuwe veel gewijzigd. "Zo is de wetgeving sinds 2008 flink veranderd, zowel op het gebied van erfgoed als voor de leefomgeving" zegt Els. "Sinds de inwerkingtreding van de Omgevingswet heeft cultureel erfgoed een nieuwe definitie. Ook is de taal van mer-procedures veranderd. De oude handreiking sloot daardoor dan ook niet meer aan bij de praktijk."
Hans-Lars vult aan: "We zagen verder dat er in de praktijk, zowel bij overheden als bij adviesbureaus, behoefte was aan een toegankelijker en gebruiksvriendelijk document."

De aanpak was grondig. "We zijn begonnen met het selecteren van een goed adviesbureau dat de handreiking kon maken", vertelt Els. "We hebben geluisterd naar wat de gebruikers (denk aan gemeenten, provincies, Commissie mer en adviesbureaus die een MER opstellen) nodig hadden. Die wilden vooral een handreiking die overzichtelijk was, makkelijk navigeerbaar en direct toepasbaar." Het adviesbureau kreeg een dubbele opdracht: actualiseren én meedenken over een effectievere opzet. "We wilden geen cosmetische update", zegt Hans-Lars. "Het moest écht aansluiten bij hoe mensen nu werken."

Het adviesbureau voerde enquêtes uit en nam interviews af met MER-schrijvers, provinciale coördinatoren, collega's van de RCE en toetsers bij de Commissie mer. Na deze verkenning volgden meerdere werksessies. "Er zijn heel wat conceptversies heen en weer gestuurd", zegt Hans-Lars. "Pas na een aantal rondes waren we tevreden."

Minder is meer

De grootste uitdaging was om de inhoud terug te brengen van 150 naar 20 pagina's. "Dat vroeg om scherpe keuzes," zegt Els. "Wat is essentieel, wat kan eruit? Daarover hebben we veel gediscussieerd." Ook de balans tussen diepgang en toegankelijkheid vroeg aandacht. "Specialisten willen veel details", zegt Hans-Lars. "Maar dan wordt het document te uitgebreid. Tegelijk moet het bruikbaar zijn."

De oplossing vonden ze in een nieuwe structuur: negen factsheets van elk twee pagina’s, waarin niet alleen wordt beschreven welke stappen er in de mer-procedure zitten, maar ook hoe en waar je daarbij rekening houdt met erfgoed. De factsheets geven praktische handvatten: hoe bouw je een goede informatiebasis op, hoe zorg je dat je tijdig de juiste afwegingen maakt, en hoe betrek je erfgoed slim in je analyse en besluitvorming. Zo kan elke gebruiker snel vinden wat voor haar relevant is, zonder door een dik handboek te hoeven ploegen. Daarnaast is ervoor gekozen de handreiking te positioneren als wegwijzer. “In plaats van alles zelf op te nemen, verwijzen we nu naar bestaande bronnen en systemen zoals het RCE-Kennisregister en de Cultuurhistorische Waardenkaart,” zegt Hans-Lars. “Dat houdt het compact, maar volledig.”

De nieuwe handreiking levert naar verwachting tal van voordelen op voor alle betrokkenen. "MER-schrijvers hebben nu een duidelijke leidraad", zegt Els. "Gemeenten en provincies krijgen betere informatie over erfgoed. En toetsers bij de Commissie mer kunnen sneller een milieueffectrapport beoordelen, doordat de informatie eenduidiger wordt aangeleverd." Hans-Lars voegt daaraan toe: "Mer-procedures kunnen nu efficiënter verlopen: de kwaliteit van milieueffectrapporten verbetert en cultureel erfgoed krijgt de plek die het verdient."

Hoewel de handreiking nog maar kort geleden is gepubliceerd, is er al veel aandacht voor. "Er zijn al veel vragen binnengekomen van partijen die ermee aan de slag willen", zegt Els. "We verwachten dat de eerste projecten met deze handreiking in de loop van 2025 zichtbaar betere resultaten te zien geven."

Erfgoed als partner, niet als obstakel

Het project bracht Els en Hans-Lars ook persoonlijk voldoening. "Erfgoed is als onderdeel van de leefomgeving weer meer in beeld, zowel binnen onze eigen organisatie als bij externe partners", constateert Els. "We worden vaker betrokken bij projecten en gesprekken, en in een vroeger stadium. Het is mooi om te zien dat ons werk concreet bijdraagt aan de kwaliteit van besluitvorming en ruimtelijke planvorming."

Voor Hans-Lars zit de waarde vooral in de veranderende rol van de RCE: "Wat mij veel energie geeft, is dat we met deze praktische handreiking meer bereiken dan met alleen regelgeving. We worden niet langer gezien als lastige toetser, maar als partner die meedenkt. Dat maakt echt verschil."

De ambities zijn duidelijk. "We willen dat erfgoed vanzelfsprekend onderdeel is van elk ruimtelijk plan", stelt Els. "Niet als belemmering, maar als verrijking." Hans-Lars benadrukt het belang hiervan in het licht van de grote maatschappelijke opgaven waar Nederland voor staat: "Bij woningbouw, klimaatadaptatie en energietransitie is het belangrijk dat erfgoed vanaf het begin wordt meegenomen. Deze handreiking helpt om daarin mee te denken in plaats van achteraf op de rem te moeten trappen."

Om de handreiking breder onder de aandacht te brengen, organiseert het bureau dat de handreiking opstelde binnenkort een bijeenkomst met andere adviesbureaus die regelmatig een MER opstellen. "Het doel is dat dit een standaard hulpmiddel wordt", zegt Els. "Dan wordt het een vanzelfsprekend onderdeel van het werkproces."

Met deze vernieuwde handreiking heeft cultureel erfgoed een stevigere plek gekregen in mer-procedures. Daarmee draagt het bij aan het beschermen en benutten van ons verleden in de plannen van morgen.