Op 16 mei 2018 werd het IenW-brede programma Bewust Omgaan met Veiligheid (BOV) afgesloten met het symposium Volg de Rode Draden. Een symposium voor alle betrokkenen bij het programma met sprekers en discussie in groepjes. Eregast was Sybe Schaap, lid van de Eerste Kamer. Na afloop terugkijkend op het gehele programma verklaarde hij: “Ik ben erg onder de indruk, alleen al als ik zie wat er achter de schermen allemaal gebeurd is. Ik ga verrijkt de deur uit. Wat dat betreft denk ik: ik moet nog eens een keer een wetje zo aanpakken, dan gebeurt er duidelijk wat. Dit is hartverwarmend!” Een impressie en verbeelding van het symposium.
Het ‘wetje’ waaraan Sybe Schaap refereerde, was de Wet Basisnet Vervoer Gevaarlijke Stoffen, in 2013 in de Eerste Kamer. Schaap vroeg of het afwegingskader voor veiligheidsmaatregelen op IenW-gebied rationeler en integraler kon, en de staatssecretaris zegde toe dat te onderzoeken. In een jaar tijd lag er het afwegingskader ‘Bewust Omgaan met Veiligheid: Rode Draden’, gevolgd door een programma ter verdieping, verbreding en verankering van dat gedachtegoed. Veiligheid is nooit af, maar naarmate de ontwikkelingen verder gaan, zullen de accenten veranderen. Voor de komende jaren zal naar verwachting veel aandacht uitgaan naar een drietal thema’s: veilig innoveren, veilig voelen, en een integrale aanpak van stapeling van risico’s. Deze drie thema’s zijn de rode draden van het symposium.
Inzet op Safe-by-Design
Monique Bosman, programmamanager Bewust Omgaan met Veiligheid trapt het symposium af: “Er wordt in hoog tempo gewerkt aan een enorm aantal innovaties, onder andere op de gebieden van nanotechnologie, nieuwe biotechnologie, zelfrijdende auto’s en de steeds verder gaande digitalisering. Hoe kunnen we daarin de veiligheid waarborgen? Naast onzekerheid over fysieke risico’s spelen ook onzekerheden op administratief gebied en in de beleving en ethische rechtvaardiging. Bij zoveel onzekerheid is het voorzorgsbeginsel leidend: blijf heel voorzichtig en verklein zo snel mogelijk die onzekerheden. De komende jaren zetten we daarom in op Safe-by-Design. Dat wil zeggen dat vanaf de ontwerpfase van een materiaal of product tot het moment dat het wordt gerecycled, veiligheid en eventuele risico’s meegewogen worden in de keuzes. Dat gaan we doen in nauwe samenwerking met onderwijs en wetenschappers en het bedrijfsleven. Nederland speelt daarmee in Europees verband een prominente rol.”
Combinatie van ratio en emotie
De eerste spreker is Guus de Hollander van het Planbureau voor de Leefomgeving. Hij stelt dat de veelgeprezen ‘rationele benadering’ niet altijd de beste is. Een formule als risico = kans X ongewenst gevolg ziet er stoer uit, maar vertelt weinig over de impact van een gebeurtenis op de maatschappij. En de systematische analyse van kosten en baten vertelt ons niets over hoeveel we willen uitgeven aan het voorkomen van het verlies van een levensjaar. Het noemen van een getal maakt iets niet opeens rationeel.
De Hollander onderscheidt drie typen problemen, voor elk waarvan een andere insteek nodig is. De grootste groep wordt gevormd door de bekende ‘huis-tuin-en-keukenproblemen’ waarvoor we vooral door moeten gaan op de al ingeslagen weg: veilig door ervaring. De tweede groep is die waar sprake is van waarde-conflicten. Hier lopen de emoties vaak hoog op, zijn risicogetallen niet de kern van de zaak, en het is beslist nodig de burger te betrekken op zoek naar een oplossing. Hier is een combinatie van ratio en emotie op zijn plaats. Het derde type problemen is dat van de nieuwe technologieën waarbij nog onvoorspelbaar is wat de gevolgen zullen zijn. In die gevallen zal de overheid een maatschappelijk debat moeten sturen om samen te bepalen hoe we met onzekerheden omgaan. De Hollander verwijst voor dit aspect naar het essay dat hij voor Bewust Omgaan met Veiligheid schreef.
Misvattingen aan het licht
Vervolgens is het podium voor Ine Buuron van VeiligheidNL, het Expertisecentrum voor Veiligheid en Veilig Gedrag. VeiligheidNL brengt op basis van feiten een aantal misvattingen aan het licht. Zo blijkt appen op de fiets niet te leiden tot aanzienlijk meer ongelukken, maar kletsen wel. Ook lijkt de e-bike niet onveiliger dan de traditionele fiets. Wel blijven ouderen nu langer doorfietsen, waarmee de gevolgen van een valpartij soms ernstiger kunnen zijn. VeiligheidNL heeft vastgesteld wat werkt, als je veilig gedrag wilt stimuleren. Haak bijvoorbeeld in op life events: op specifieke momenten in het leven (zoals pril ouderschap) spelen de juist daarbij horende risico’s meer, en staat men meer open voor advies daarover. En zet de sociale omgeving van mensen in. Over het algemeen aanvaardt men gemakkelijker advies van vrienden en bekenden, dan van de overheid.
Cumulatie: complexe discussies
Rik Kleinjans van Ameco tenslotte, blikt voor het thema integrale aanpak terug op het onderzoek naar cumulatie van risico’s, dat hij in het kader van BOV uitvoerde. Cumulatie, het gelijktijdig optreden van risico’s op een en dezelfde plek, of bij een specifieke groep mensen, blijkt op te treden in vrijwel alle beleidsvelden: van overlast door buren (geluid, BBQ-lucht) tot een combinatie van risicovolle gevolgen van landbouw, industrie, verkeer en energiewinning. De discussies erover zijn complex: die worden vaak op social media gevoerd, roepen veel emoties op, en betreffen een breed scala aan onderwerpen. Ondanks die veelvormigheid wordt duidelijk dat maatregelen op provinciaal en gemeentelijk niveau het meest kansrijk zijn. Het meest geschikte hulpmiddel daarbij lijkt de Omgevingswet, en essentieel voor succes is het betrekken van burgers en belanghebbenden.
Het laatste woord
Peter Torbijn, directeur Omgevingsveiligheid en Milieurisico’s, heeft het laatste woord. Hij dankt Senator Schaap voor het aan de orde stellen van de fundamentele vraag. Ook dankt hij iedereen die heeft bij gedragen aan het beantwoorden ervan, via het programma BOV. “Laten we elkaar blijven helpen en inspireren om de leefomgeving gezonder en veiliger te maken. Volg daartoe de rode draden.”
