Kunstschatten in Oekraïne onder vuur: erfgoed beschermen in oorlogstijd

Fototentoonstelling ‘Cultuur in tijden van gewapend conflict’

De fototentoonstelling in het Nationaal Militair Museum in Soest maakt het menselijk leed als gevolg van het verlies van cultureel erfgoed en identiteit erg tastbaar. Het lijkt wel of het houten Christusbeeld uit de 16^e eeuw - in de foto van de Portugese fotograaf André Luís Alves - tot leven komt met een hartenkreet over het onrecht dat wordt aangedaan. Tegelijkertijd ontroert de tederheid waarmee werklieden het beeld in veiligheid brengen. Deze prachtige tentoonstelling van de UNESCO Commissie Nederland en de Koninklijke Landmacht is een echte aanrader. Tot en met 7 mei.

Met laarzen in de modder: noodhulp aan beschadigde musea en collecties in Oekraïne

De Nederlandse organisatie Cultural Emergency Response (CER) doet het echte werk in Oekraïne. Zij helpen muren van beschoten musea te stutten en leveren pakmateriaal om gaten tijdelijk te dichten en collecties in te pakken. Zo beperkt de CER verdere schade aan interieurs tijdens de overwintering. De CER heeft al veel ervaring in oorlogsgebied en speelt in samenwerking met lokale en andere internationale partners goed in op de noden in Oekraïne. Het ministerie van Buitenlandse Zaken steunt de CER financieel uit de fondsen voor het Internationaal Cultuurbeleid.

Structurele samenwerking in de restauratie en wederopbouw kan pas nadat de oorlogshandelingen voorbij zijn. Maar de voorbereiding komt al op gang. Volgende week komt de eerste missie van 7 Oekraïense museumdirecteuren naar Nederland voor kennismaking met Nederlandse deskundigen en instellingen.

Waarom schiet Rusland op monumenten en kunstschatten?

Al een jaar lang schiet Rusland op burgerdoelen in Oekraïne. Op flats, scholen en ziekenhuizen. Zelfs op het culturele erfgoed van Oekraïne, zoals musea en kerken. Daarmee treft Rusland de ziel van de natie, want de identiteit en zelfrespect van het volk wordt tastbaar in het cultureel erfgoed. Dat doet Rusland met opzet, om het moreel en het verzet van de Oekraïners tegen de invasie te breken.

Cultuurgoederen kapotmaken is een oorlogsmisdaad

Dat vonden de landen die deelnamen aan de Haagse Vredesconferenties van 1899 en 1907. Zij erkenden het bestaan van een Openbaar Geweten en Wetten van de Menselijkheid op voorstel van de Russische afgevaardigde F. Martens. Op basis daarvan zijn later regeringsleiders persoonlijk verantwoordelijk gesteld voor oorlogsmisdaden. In 1935 kwam er weer een Rus, de schilder Roerich, met het initiatief voor het eerste internationale verdrag met wettelijke bescherming van cultuurobjecten. Het Roerich-Pact legt vast dat die bescherming altijd voorrang heeft op militaire noodzaak. De amateurhistoricus Poetin is dit stukje Russische rechtstraditie kennelijk helemaal vergeten.

Het Haagse Cultuurgoederen Verdrag verplicht landen cultuur actief te beschermen

Sinds 1954 moeten landen zelfs actief voorzorgsmaatregelen nemen om cultureel erfgoed te beschermen tegen oorlogsgeweld, zoals het markeren van monumenten. Ook is het verboden om cultuurgoederen te beschadigen, te plunderen of illegaal in beslag te nemen. Dat staat in het Haagse Cultuurgoederen Verdrag van dat jaar. Daarin zijn lessen getrokken uit de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog. Poetin negeert dit verdrag, want Rusland is wel verdragspartij maar trekt zich niets aan van de regels.

Wat doet onze Krijgsmacht aan cultureel erfgoed?

De gespecialiseerde Sectie Cultuurhistorische Achtergronden en Informatie van de Nederlandse Krijgsmacht traint militairen, zodat zij de internationale regels kennen en weten wat zij moeten doen. Dat is méér dan alleen bescherming. Militaire operaties lopen namelijk risico wanneer cultuurobjecten worden beschadigd. Dat kan woede oproepen van de bevolking en leiden tot sociale instabiliteit. Dat brengt het succes van de militaire missie in gevaar en kan het conflict onnodig verlengen. Ook kan dat internationale veroordeling uitlokken. Het is een direct operationeel belang om dat te voorkomen.

Versterking van cultuurbescherming binnen NAVO-verband

Sterkere internationale samenwerking en kennisuitwisseling verbeteren de bescherming van cultuurgoederen in conflictsituaties. Beelden van gruwelen in Oekraïne en andere conflicthaarden (Afghanistan, Armenië, Irak) benadrukken de urgentie daarvan. Eind vorig jaar agendeerde de NAVO in Brussel - op initiatief van Nederland - het thema cultuurbescherming in de bredere context van hybride oorlogsvoering. Een vervolgconferentie afgelopen februari gaf een aanzet om hierover een nieuw beleidsdocument voor de NAVO te ontwikkelen.

Lees het volgende artikel: Een jaar oorlog in Oekraïne: In gesprek met Erica Schouten.