Foto Josje Deekens
Karen de Boer, sinds 1 september 2020 directeur Integriteit binnen IenW, onderstreept dat integriteit niet alleen gaat over: ‘je hebt de regels geschonden of niet’. Integriteit gaat ook over gewenst gedrag en omgangsvormen - gezamenlijk zorgen voor een sociaal veilig werkklimaat. ‘Het is een dynamisch onderwerp dat constant aandacht nodig heeft.’
Eind vorige eeuw was de bouwfraude voor iedereen een wake-up call. Mede daardoor legden we, als het over integriteit ging, lange tijd de nadruk op de vraag of je tegen de regels had gehandeld of niet - zeg maar de ‘harde’ kant van het begrip integriteit. De laatste jaren zijn we meer aandacht gaan geven aan de ‘zachte’ kant van integriteit: hoe gaan we met elkaar om en wat vinden we daarin wel en niet acceptabel. Een heel belangrijk deel van ons huidige integriteitsbeleid is de vraag: ‘hoe zorgen we voor een sociaal veilig werkklimaat?’
‘Op basis van dezelfde feiten kun je heel verschillende keuzes maken - dat geeft aan dat morele dilemma’s echt lastig zijn’
Nieuwe dilemma’s, nieuwe opzet
Binnen Financiën en Integrale Bedrijfsvoering (FIB) maakt het team Integriteit, dat bestaat uit coördinerend adviseur Integriteit Evert-Jan van der Woerd en adviseur Integriteit Koos van Drunen, deel uit van de Concerndirectie Mens en Organisatie (CDMO), waarvan Karen plaatsvervangend directeur is.
Het team werkt o.a. nauw samen met coördinator Integriteit voor de Bestuurskern, Yvonne Stokhuijzen, werkzaam binnen de directie Organisatie en Personeel van UDAC. Binnen IenW heeft elk organisatieonderdeel een integriteitscoördinator - samen vormen zij het integriteitsberaad. Gezamenlijk helpen ze om het integriteitsbeleid vorm en uitvoering te geven.
Karen: ‘Wij willen binnen IenW een klimaat scheppen waarin integriteit bespreekbaar is. Dat start al als je binnenkomt. Als je op het ministerie komt werken, leg je tijdens de introductiebijeenkomst de eed of belofte af. En dat is dan ingebed in een bijeenkomst waarin we morele dilemma’s voorleggen en bespreken.’
Ze vervolgt: ‘Op 2 september vorig jaar beleefde ik het bijzondere moment dat ik nieuwe trainees live mocht toespreken – dat kon toen even. Onderdeel daarvan is dat je morele dilemma’s voorlegt en de trainee een keus maakt uit de mogelijkheden hoe te handelen. Toen bleek ook weer dat collega’s op basis van eenzelfde set feiten heel verschillende keuzes kunnen maken. En dat geeft aan dat morele dilemma’s ook echt lastige kwesties zijn waar je op veel verschillende manieren tegenaan kunt kijken.’
Dagelijkse afwegingen
Koos: ‘Het gaat om kwesties waar je wekelijks, zo niet dagelijks, mee te maken hebt. Integriteit heeft echt constant aandacht nodig. Het is een spier die je dagelijks kunt, misschien wel moet, trainen.’
Yvonne: ‘Stel, je krijgt als beleidsdirecteur een uitnodiging voor een commercieel congres waaraan ook een diner is verbonden. Dat klinkt aantrekkelijk want dat diner geeft je ook de gelegenheid om mensen te spreken die belangrijk zijn in een project waarover jij nog een knoop moet doorhakken. Wat doe je? Welke afwegingen maak je?’
Karen: ‘We hebben natuurlijk de Gedragscode Integriteit van het Rijk (GIR) waar iedere ambtenaar zich aan moet houden. Die kan je helpen om gefundeerde beslissingen te nemen. Daarnaast hebben we bij IenW een database met zo’n 400 geanonimiseerde casussen, ook beschikbaar op intranet,¹ waarmee je de omgang met dilemma’s bespreekbaar kunt maken, bijvoorbeeld met je afdeling of je projectteam.’
Evert-Jan: ‘We gebruiken die casussen bijvoorbeeld in workshops. Dan word je als medewerker of manager getraind in morele oordeelsvorming. Een vraag kan zijn: welke van de morele waarden ‘eerlijkheid’, ‘betrouwbaarheid’ of ‘onpartijdigheid’ weegt in deze casus het zwaarst? En dan kan het dus zijn dat die waarden in dat bewuste geval tegenover elkaar staan.’
¹Deze link is alleen toegankelijk via het intranet van IenW
‘Het is belangrijk dat de ambtelijke top zich laat zien en commitment toont’
Commitment voor bespreekbaar maken
Afgelopen december vond de jaarlijkse Week van de Integriteit plaats. Het thema: ‘Maak het bespreekbaar’.
Evert-Jan: ‘We krijgen na zo’n week altijd weer meer aanvragen voor workshops.’
Karen: ‘De hele week is in 2020 digitaal georganiseerd. We trapten af met een webinar waar meer dan 800 collega’s van IenW, BZ en de IND die onder meer in het rijkspand Rijnstraat 8 werken, aan deelnamen. Ik was ook blij met de aanwezigheid van de SG van IenW, de DG van RWS, de Hoofddirecteur van de IND en de SG van Buitenlandse Zaken. Het is belangrijk dat de ambtelijke top zich op zo’n moment laat zien en commitment toont.’
Daarmee werd ook nog eens onderstreept dat er sinds drie jaar een interdepartementale werkgroep is waarin onderdelen van IenW, BZ en de IND samenwerken. De werkgroep maakt zich hard voor het thema integriteit binnen de departementen die met elkaar zijn gevestigd op de Rijnstraat.
Evert-Jan: ‘Die werkgroep krijgt inmiddels rijksbreed navolging.: “Dit jaar werd de week rijksbreed georganiseerd, en maakte ‘onze´ week daar deel vanuit. Zo’n week vindt in december 2021 opnieuw plaats.’
‘Ik heb de indruk dat social media soms het praatje bij de koffiecorner vervangen’
Social media als koffiecorner
Corona, zeggen de teamleden, benadrukt dat integriteit een dynamisch onderwerp is. We gaan op andere manieren met elkaar om, onder andere omstandigheden. Doordat we grotendeels digitaal werken, levert dat nieuwe situaties op met nieuwe morele dilemma’s.
Yvonne: ‘Doordat de meesten van ons in deze tijd thuis achter hun eigen scherm zitten, kunnen integriteitskwesties langer onzichtbaar blijven. Wij merkten bijvoorbeeld dat er in de eerste helft van het afgelopen jaar minder snel een beroep werd gedaan op de vertrouwenspersonen. Daar zijn we als expertiseteam dan mee bezig. We moedigen de 60 vertrouwenspersonen binnen IenW aan om zich actief op te stellen en zichtbaar te blijven. Nu je elkaar niet meer treft in de wandelgangen, moet je als vertrouwenspersoon dus zorgen dat je wordt uitgenodigd bij digitale teamsessies zodat medewerkers weten dat je er bent.’
De vlucht die social media hebben genomen, heeft ook impact, misschien wel versterkt door de corona-omstandigheden.
Yvonne: ‘Collega’s zitten nu meer thuis en uiten zich meer via die kanalen. Ik heb de indruk dat social media soms de vervangers zijn geworden van het praatje in de koffiecorner.’
Evert-Jan: ‘Eens. En met die media moet je zorgvuldig omgaan. Ons advies daarbij is: je bent 24/7 ambtenaar en wees je daar altijd bewust van in je uitingen.’
‘Integriteit heeft echt constant aandacht nodig’
Feiten en cijfers over integriteit
In 2020 zijn binnen het Rijk jaaroverzichten over integriteitsincidenten openbaar gemaakt. IenW heeft deze jaarrapportage ook intern gepubliceerd, vanuit de gedachte dat dit een preventieve werking heeft en de meldingsbereidheid van collega’s verhoogt; men ziet dat het zin heeft om te melden.
Top 3 integriteitsschendingen in de laatste 6 jaar (2015 t/m 2020):
- Ongewenste omgangsvormen,
- Misbruik bedrijfsmiddelen en overtreding interne regels,
- Lekken en misbruik en/of achterhouden van en/of ongeoorloofd omgaan met informatie.
Het team Integriteit kan advies geven aan het management over de mogelijkheden tot onderzoek van een vermoeden van een integriteitsschending. Dat onderzoek kan gebeuren door een onderzoeksinstantie binnen IenW, of door een externe partij.
Uit de meldingen over 2020 blijkt nog niet dat corona heeft geleid tot andere aantallen of typen meldingen.
Koos: ‘Misschien blijkt dat uit de integriteitsenquête die we dit najaar weer houden en nu aan het voorbereiden zijn. We houden de enquête elke twee jaar. Daarmee steken we een soort thermometer in de organisatie, waarmee we kunnen zien wat er goed gaat op het gebied van integriteit en waar zaken nog beter kunnen.’
Tot slot
Aan het einde van het interview wil Karen nog een punt kwijt: ‘Zit je met een ethisch vraagstuk, een dilemma of een vermoeden van een schending, blijf er vooral niet mee zitten. Spreek erover met een collega of je leidinggevende. Als dat niet kan, benader dan een van de ongeveer 60 vertrouwenspersonen² die we binnen IenW hebben.’
²Deze link is alleen toegankelijk via het intranet van IenW.
