Interview Bert Koenders over de oorlog in Oekraïne

In het rapport wordt aangegeven dat de inval van Rusland in Oekraïne zorgt voor een kanteling in de Europese veiligheidsorde met grote gevolgen voor ons beleid.

‘Deze crisis versnelt inderdaad de geschiedenis en vormt in alle opzichten een geopolitieke tijdschok,’ vertelt Koenders. ‘Deze schok weerspiegelt zich in de principiële keuze om op Europees niveau dwingende economische en politieke maatregelen te nemen en zelfs de Unie uit te breiden, gekoppeld aan de versterking van de trans-Atlantische relatie. Hoewel we op dit moment groot geluk hebben met de grote steun van President Biden aan Oekraïne, vereist ons commitment voor steun constant politiek initiatief en uitvoering. Daar gaat ons briefadvies in meer detail op in. Die situatie is namelijk geen gegeven en kan veranderen. Het is iets waar elke dag keihard aan gewerkt moet worden door actieve diplomatie, financiële en humanitaire hulp aan de Oekraïners en just-in-time snellere militaire leveranties. Zowel bilateraal, in coalities, als in de veiligheidspolitieke versterking van de EU en de NAVO.

‘De geconditioneerde Amerikaanse toestemming aan Europa in een vervolgfase F-16- gevechtsvliegtuigen te leveren aan Oekraïne is een nieuwe stap die overigens nog weinig betekent voor een versterkt Oekraïners offensief nu, maar van belang kan worden in een latere fase en is uiteraard niet zonder risico’s. Maar er is meer: landen in het Globale Zuiden tekenen zeker niet bij het kruisje. Dat geldt zeker ook voor vele Middle Powers. Waar het Westen meer verenigd is, wint ze aan macht en invloed, maar haar positie als geheel is relatief zwakker. In elk geval is er meer concurrentie en meer keuze, en dat moet ons veel meer uitdagen.’

‘Dat betekent niet het opgeven van onze lots- en waardengemeenschap. Integendeel, het vereist een veel intelligentere manier om narratief en invloed aan elkaar te koppelen. Nederland en ons buitenlands- en ontwikkelingsbeleid hebben een nieuwe urgentie erbij gekregen. Daar is echt nog veel werk aan de winkel. En het vereist verbreding naar een duurzaam en activistisch (zeldzame) grondstoffenbeleid en een urgente hervorming van onze internationale politieke en financiële instellingen. Nederland heeft wat dat laatste betreft altijd zijn partij in meegeblazen. In ons advies halen we ook het idee van een Europese Veiligheidsraad aan. Het wordt tegelijkertijd een uitdaging om onze “oorlogseconomie” en -industrie op korte termijn op te krikken – dat is echt urgent, veel militaire hulp is nog niet just in time – en dat op een wijze die pertinent niet een nieuw intransparant complex creëert. De volgende Europese Commissie zou een Commissaris op dat defensieterrein moeten krijgen en daarop dwingender moeten toezien. Er is daar verdieping en versnelling nodig.’

‘Hetzelfde geldt voor de noodzaak een genereus schuldenreductie- en ontwikkelingsbeleid te voeren nu de armoede, schulden en migratiestromen razendsnel toenemen. Daar horen we nog te weinig over en de Top in Parijs eind juni zou een actieve Nederlandse en Europese inzet moeten opleveren. Vervolgens vereisen de uitbreiding van de NAVO en die van de EU een aanpak die interne aan externe solidariteit paart. Ook daar is nog steeds veel werk aan de winkel. De solidariteit binnen Europa bij een volgende winter is niet bij voorbaat gegeven. De risico’s in de Balkan mogen we daarbij zeker niet onderschatten. De AIV pleit daarnaast voor een EU-gezant Oekraïne die conflict, wederopbouw en uitbreiding aan elkaar koppelt. Na de zomer zal er wellicht meer duidelijk zijn over de relatieve machtsposities in het Oekraïense theater en het is wat ons betreft essentieel dat er scenario’s klaarliggen. Enerzijds omdat risicovolle escalatie door Poetin zeker niet te makkelijk uitgesloten moet worden, anderszins omdat nu al veel scherper moet nagedacht worden over wat verder nodig kan zijn aan (mondiale) diplomatie, inclusief met het assertieve China, op het terrein van reëel en geloofwaardige garanties voor Oekraïne, de (techniek van) een staakt-het-vuren, sancties en toekomstige gedemilitariseerde zones en relaties met Rusland. Bepaald geen sinecure.’

Nederland is volgens de AIV “verwikkeld in een aanhoudende hybride strijd met Rusland”. Maar het leven lijkt vrij normaal door te gaan. Klopt onze perceptie van wat deze oorlog voor Nederland betekent?

‘Op een aantal terreinen is ongelofelijk veel veranderd als gevolg van de oorlog in Oekraïne, soms in een directe relatie en soms als een versnelling of een zijeffect. Het gevoel van onveiligheid is vergroot en er wordt in die zin ook veel van ons incasseringsvermogen gevraagd. Energieprijzen, koopkracht, migratie, gevoel van onveiligheid door desinformatie en cyberaanvallen raken veel van onze burgers, vaak ook de meest kwetsbare. Er zijn dus wel degelijk concrete consequenties. Het verband met de verschrikkelijke oorlog vereist steeds gezaghebbende communicatie van onze politieke leiders. Het leven gaat dus niet door zoals het is. We zijn zelf alleen niet direct in die oorlog aan het vechten en dat gepaard met de “fog of war” en onvoorspelbaarheid kan leiden tot vervreemding. Het is goed dat Nederland op diverse terreinen actief is om de hybride gevolgen te mitigeren. Zowel als het gaat om desinformatie, en de gevolgen voor onze infrastructuur en plannen ter bescherming van de Noordzee. Het lijkt me ook essentieel dat de Nationale Veiligheidsraad echt meer gewicht gaat krijgen om op ministerieel niveau geïntegreerd analyses en uitvoering te coördineren in tijden van hybride dreigingen. De AIV is overigens bezig met een uitgebreid rapport op het terrein van hybride oorlogsvoering.’

Nederland houdt de positie erop na dat de EU zich niet onbeperkt kan uitbreiden en nieuwe lidstaten moeten voldoen aan strikte richtlijnen. Hoe verhoudt deze positie zich tot het bieden van meer perspectief voor kandidaat-lidstaten in de Westelijke Balkan?

‘De stabiliteit van de Balkan is belangrijker dan ooit. Een partnerschap voor uitbreiding moet dat actiever gaan vormgeven. Destabilisering in deze regio zorgt ook voor grote problemen in de EU. Er is nu politiek momentum. De Duitse minister van Buitenlandse Zaken heeft al twee keer deze regio bezocht sinds het uitbreken van de oorlog. En ik zie ook een actievere benadering van onze minister. Er is een keuze gemaakt door Rusland voor een agressieve oorlog in Oekraïne. De geopolitieke grens met Rusland is hierdoor verder verscherpt. Kijk maar naar de wens voor toetreding van Finland en Zweden tot de NAVO. Maar ook het feit dat Oekraïne een toetredingsperspectief tot de EU wordt geboden. De reconstructie en de “build back better” strategie zal in dat kader met nadruk op anticorruptie en lokale initiatieven plaats kunnen vinden. Dit zie je ook in de Westelijke Balkan. Veel landen willen hier lid worden van de NAVO en van de EU. De geopolitieke en Europese grenzen versmelten steeds meer met elkaar. Je kan deze landen niet meer lang laten wachten, maar je moet terecht twee voorwaarden stellen.’

‘Ten eerste: de Europese Unie moet het aan kunnen. Vandaar dat de Duitse regering terecht aandacht vraagt voor hervorming van EU-meerderheidsregels. Ten tweede dienen landen wel aan het rechtsstaatcriterium te voldoen en veel meer perspectief te bieden aan een nieuwe generatie. De vraag is vervolgens of je de strategie hebt dat wanneer een land hier niet aan voldoet, je geld blijft geven en dit land verder links laat liggen, of dat je proactief politiek gaat bedrijven daar. Je zou eigenlijk een soort partnerschap voor uitbreiding moeten hebben, een beetje naar analogie van het initiatief van Macron genaamd Europese Politieke Gemeenschap. Het komt dan echter wel aan op de uitwerking. Daar gaat ons vervolgadvies onder meer over.’

Lees het volgende artikel: OPCW: Review Conference en Nederlands voorzitterschap