We moeten het monster in de bek kijken

Duurzaam beleid maken

Waar komt de ‘ongemakkelijkheid’ vandaan die we als beleidsmakers voelen bij stevig doorpakken op duurzaamheid?
"Achter beleid zitten publieke waarden: de overheid moet voorspelbaar zijn, eerlijk zijn in de regels die ze toepast, moet luisteren naar alle partijen en belangen afwegen en daarbij is een compromis vaak het resultaat. De algemene beginselen van behoorlijk bestuur zoals het voorkómen van willekeur, en zorg voor rechtmatigheid en doelmatigheid zijn belangrijk in een democratisch bestel, maar ze houden systeemverandering tegen en zeker binnen een bureaucratie zoals een ministerie. Ook de vormgeving van de organisatie helpt niet om te veranderen."

"Als we de transities echt centraal stellen, moeten we alles anders doen."

"Bij de duurzaamheidstransities gaat het niet om kleine aanpassingen. Bestaand beleid is 10, 20, of 50 jaar geleden gemaakt, voor de tijd van toen. Het past vaak niet bij de problematiek van nu. Het hele systeem, met alle domeinen, partijen, actoren en geldstromen moet anders worden ingericht en ook snel. Lees de IPCC-rapporten. En dat gaat niet altijd even goed samen met goed luisteren naar partijen die het systeem in stand willen houden, met hen afstemmen en een compromis uitonderhandelen. Daarmee zou je op een halfbakken midden uitkomen."

Is dat zo erg dan?
"We realiseren ons, zeker beleidsmatig, niet wat de klimaatverandering voor impact heeft. Als we nu nog in het Westland willen gaan bouwen dan vraag ik me echt af of we het monster volledig in de bek kijken. Gevolgen van klimaatverandering kunnen echt disruptief zijn, dat hebben we recent nog ervaren in Limburg, Duitsland en België. Als we de transities echt centraal stellen, moeten we alles anders doen."

Kun je de duurzaamheidstransities vergelijken met eerdere grote maatschappelijke veranderingen?
"Eind 19de eeuw is de riolering aangelegd, dat is enorm goed geweest voor de volksgezondheid, maar het was een enorme opgave. En de transitie van zeilschepen naar stoomschepen was ook heel ingrijpend, met grote verliezers. Maar de duurzaamheidstransities gaan niet meer over een technologische transitie alleen. Het zijn socio-technische transities, die gaan over verschillende domeinen in de samenleving heen. Hoeveel ministeries zijn er niet bij betrokken, en dat gaat dan alleen nog maar over de institutionele kant."

"De staatssecretaris heeft gezegd dat duurzaamheid op nummer 1, 2 en 3 staat. Dat geeft je als ambtenaar mandaat."

"Nog even terugkomen op die ongemakkelijkheid: de afgelopen 30 jaar hebben we als overheid continue een stapje teruggedaan en meer overgelaten aan de markt en de samenleving. Met de transities moeten we heel helder zijn waar we willen we staan over 50 jaar en echt het stuur in handen nemen, maar dat wringt dus, dat zijn we niet meer gewend.
Daarom ben ik ook zo blij met de droom van de SG en het Kompas. Die geven expliciet aan dat er ruimte is voor visie en dat is nodig bij transities. De rol van de ambtenarij is om koers te houden omdat transities 30, 40 jaar de tijd nodig hebben. We hebben ‘bewakers’ nodig, en ik vind het best een optie dat ambtenaren dat zijn."

Stelling nemen betekent ook dat er verliezers zijn. Wat doen we daarmee?  
"Transities zijn inherent politiek omdat je met de allocatie van middelen te maken hebt en er wordt bepaald wie de ‘winnaars’ en ‘verliezers’ zijn. Je gaat de duurzame opties in systemen, processen en producten aanwijzen en aangeven dat die de eerste keus zijn want duurzaam."

"Het afbouwen van onduurzaam handelen moet veel centraler staan bij elke directie en een cruciaal element zijn van elk directieplan."

"De staatssecretaris heeft gezegd dat duurzaamheid op nummer 1, 2 en 3 staat. Dat geeft je als ambtenaar mandaat. We kiezen de duurzame optie boven de niet-duurzame en we accepteren dat andere publieke waarden een stapje terugdoen, dus dat het wél iets meer mag kosten, dat het misschien niet meer gaat over maximale bereikbaarheid. We hebben ons in internationale verdragen vastgelegd en dan moet er in ieder geval steeds een afweging worden gemaakt. Ambtenaren moeten veel meer aan de bewindspersonen de duurzame optie voorleggen en adresseren wat onduurzaam is in het bestaande beleid. Uit mijn onderzoek blijkt dat we als ministerie liever nieuwe innovaties een klopje op de schouder geven, dan onduurzame praktijken aan de kaak stellen. Maar wat nu niet meer werkt, moeten we tegen het licht houden. Het afbouwen van onduurzaam handelen moet veel centraler staan bij elke directie en een cruciaal element zijn van elk directieplan. Wat doen we níet meer, daar moeten we het over hebben."