Tekst George Bontenbal
Een van de eerste wereldwijde multilaterale fora op het gebied van wapenexportcontrole was het 'Wassenaar Arrangement on Export Controls for Conventional Arms and Dual Use Goods and Technologies' (WA). In dit forum worden afspraken gemaakt over de controle van conventionele wapens en technologieën, en goederen voor tweeërlei gebruik (dual-use). Haar naam dankt deze organisatie aan de plek waar het op 19 december 1995 is opgesteld, Wassenaar. Op 12 mei 1996 werd het WA in Wenen door 33 landen ondertekend.
Leestijd: 3 minuten
Een belangrijk element van veiligheidspolitiek is de notie van wapenbeheersing. Internationale wapenbeheersing betekent dat er met zoveel mogelijk landen afspraken worden gemaakt over het beperken of verbieden van het gebruik van bepaalde wapens. Deze afspraken worden vervolgens vastgelegd in verdragen.
Wapenbeheersing moet een onverantwoordelijke opbouw van conventionele wapenarsenalen voorkomen. De aanwezigheid van grote wapenarsenalen kan ertoe leiden dat conflicten snel omslaan en uiteindelijk een regio in vuur en vlam zetten.
In het verleden is dat al eens fout gegaan. Tijdens de oorlog tussen Irak en Iran, die in 1980 begon, bleek bijvoorbeeld dat Irak een flink wapenarsenaal op had kunnen bouwen. De internationale gemeenschap was bereid om wapens te leveren aan Irak om zich te kunnen beschermen tegen de Iraanse Ayatollahs. Hoewel militaire inlichtingendiensten wel een algemeen beeld hadden van de vele wapens die naar Irak geëxporteerd werden, wisten de landen formeel niet van elkaar welke goederen in welke hoeveelheid geleverd werden. Hierdoor konden er ‘destabiliserende accumulaties’ van militaire goederen ontstaan. Achteraf gezien vormde de Irak-Iran oorlog de directe aanleiding om een forum op te richten dat onderlinge transparantie op het gebied van wapenexport mogelijk maakt.
Van de COCOM naar het Wassenaar Arrangement
Westerse landen hadden al ervaring met zo’n forum. In de COCOM, een multilaterale coördinatie commissie, werden afspraken gemaakt om te voorkomen dat communistische landen toegang zouden krijgen tot de beste militaire technologie. Na het einde van de koude oorlog, in 1993, werd de COCOM afgeschaft en werd er zelfs over nagedacht om Rusland en een aantal Oost-Europese landen bij mogelijk nieuwe afspraken te betrekken.
De Verenigde Staten, de grootste wapenexporteur ter wereld, gold als aanjager voor het nieuwe initiatief dat voor onderlinge transparantie over wapenexport moest gaan zorgen. De nieuwe organisatie opereerde enige tijd onder de werktitel New Forum. De Verenigde Staten zochten bewust een partij met een minder prominent profiel die wellicht beter in staat zou zijn om bruggen te slaan tussen belangrijke wapenexporteurs met heel uiteenlopende belangen.
Die rol kon Nederland vervullen en Frans Engering, destijds directeur-generaal Buitenlandse Economische Betrekkingen, pakte die handschoen op en zorgde ervoor dat na een aantal High Level Meetings in kasteel de Wittenburg in Wassenaar de knoop kon worden doorgehakt. Op 19 december 1995 werd het Wassenaar Arrangement opgesteld, dat vervolgens in Wenen door 33 landen werd ondertekend op 12 mei 1996.
Daarmee was niet direct volledige transparantie bereikt. Zo gaan de afspraken over transparantie bij de uitvoer van conventionele dual-use goederen verder dan de afspraken over wapens. Er werd onder de noemer ‘Initial Elements’ een basis gelegd voor informatie-uitwisseling en de procedures die zouden worden gebruikt bij de vaststelling van lijsten. Deze lijsten bevatten goederen die bij uitvoer gecontroleerd moeten worden.
Natuurlijk maken de onderlinge tegenstellingen en de nationale belangen het moeilijk om steeds weer vooruitgang te boeken. Na meer dan twintig jaar kraken en schuren de afspraken die ooit in kasteel de Wittenburg zijn gemaakt met enige regelmaat. Daartegenover staat dat er talloze ‘best practices’ overeengekomen zijn in aanvulling op de ‘Initial Elements’.
Hoewel het Wassenaar Arrangement in wezen een technisch overleg is, spelen politieke tegenstellingen vaak een grote rol. In dit forum zitten de belangrijkste wapenproducenten desondanks na dik twintig jaar nog altijd met elkaar om de tafel om de risico’s van destabiliserende wapenleveranties tijdig onder ogen te zien.
