Controle op wapenexport: een taak voor de EU?

Hoe bent u geïnteresseerd geraakt in wapenexportcontrole?

“Als jonge vredesactiviste en door mijn werk in de vredesopbouw kon ik niet anders dan tot het besef komen dat Finland en de andere EU-landen zich in hun beleid enerzijds hebben verplicht tot het bevorderen van mensenrechten, maar tegelijkertijd bijdragen aan het ondermijnen daarvan door wapens te verkopen aan landen waar conflicten plaatsvinden. Ik kan deze dubbele standaard gewoon niet begrijpen.”

Wat is de gedachte achter het voorstel voor een Europese verordening?

“De EU wil een verantwoordelijke en ethische mondiale speler zijn en is dit naar eigen zeggen ook. Maar tegelijkertijd kunnen in de EU geproduceerde wapens opduiken in conflicten in de hele wereld. Zo is het verkopen van wapens aan Jemen een duidelijke schending van het Gemeenschappelijk Standpunt van de EU, maar in de EU geproduceerde wapens vinden via derde landen uiteindelijk wel hun weg naar oorlogsgebieden zoals Jemen. Als we dit in ogenschouw nemen wordt duidelijk dat onze regels te veel gaten vertonen en dat het vertrouwen in het hele systeem wordt uitgehold.

Hannah Neumann was als rapporteur betrokken bij een EU-rapport inzake wapenexporten dat in 2020 is aangenomen. In het rapport werden de uitdagingen van de huidige regeling voor wapenexport voor het voetlicht gebracht. Het bracht veel belanghebbenden en deskundigen ertoe eens na te denken over mogelijk oplossingen. Er kwamen talloze opties op tafel, variërend van bescheiden ideeën om de uitwisseling van informatie binnen COARM te verbeteren, tot een ambitieus plan voor het instellen van een autoriteit op EU-niveau voor de afgifte van exportvergunningen.

Naar mijn mening is ons voorstel in lijn met de Europese waarden en tegelijkertijd ook realistisch. We stellen voor om de afgifte van exportvergunningen op nationaal niveau te houden, maar een EU-mechanisme in het systeem in te bouwen in de vorm van gezamenlijke risicobeoordeling, monitoring en toezicht.”

Wat zijn de belangrijkste onderdelen van uw voorstel?

“In principe stellen we geen radicale maatregelen voor. Het komt erop neer dat we de al gezamenlijk overeengekomen beginselen van het Gemeenschappelijk Standpunt van de EU als uitgangspunt nemen en deze juridisch bindend maken. Met dit voorstel kunnen we een strikt, transparant en coherent mechanisme voor wapenexportcontrole op EU-niveau ontwikkelen, inclusief sancties voor EU-lidstaten die de regels schenden.

We nemen het Gemeenschappelijk Standpunt van de EU als basis en willen nieuwe controles op EU-niveau toevoegen waardoor we samen steeds verder richting strenger beleid opschuiven. Er zou dan een instantie voor gezamenlijke risicobeoordeling worden opgericht die een lijst opstelt van problematische derde landen, inclusief een risicobeoordeling voor deze landen. De uiteindelijke beslissing over exportvergunningen zou nog steeds bij de lidstaten liggen, maar zodra een lidstaat besluit af te wijken van de aanbeveling van de risicobeoordelingsinstantie, moet dit land dit besluit rechtvaardigen. Dit zou een gelijk speelveld voor alle lidstaten creëren, zij het op een minimumniveau, en tegelijkertijd de lidstaten de ruimte bieden een strenger standpunt in te nemen dan de beoordelingsinstantie.

In de voorgenomen verordening zou ook de transparantie worden verbeterd door meer toegang tot informatie te geven. Hiervoor moet een open source-informatiebasis worden geïntroduceerd en stringentere rapportageverplichtingen voor de lidstaten. Door het gemeenschappelijk standpunt van de EU te handhaven zou ook het afleggen van rekenschap verbeteren en een juridische weg worden geopend naar het Hof van Justitie van de EU wanneer lidstaten geen goede rechtvaardiging voor hun exportbesluiten kunnen geven. We zouden bovendien twee belangrijke criteria toevoegen: gendergerelateerd geweld en corruptie.”

Uw voorstel beoogt wapenexportcontrole onder de bevoegdheid van de EU te plaatsen, inclusief toezicht door het Hof van Justitie van de EU. Waarom is een rol van de EU bij wapenexportcontrole gerechtvaardigd?

“Er is momenteel veel animo voor Europese samenwerking in de defensiesector. Deze beweging moet gepaard gaan met strengere regels en strikter toezicht; wapens zijn immers niet zomaar exportproducten. Op internationaal niveau krijgt de EU steeds meer concurrentie als het gaat om de geloofwaardigheid als wereldspeler. De EU is een van de belangrijkste voorvechters van mensenrechten en democratie in de wereld. Het is essentieel dat de EU consequent achter haar waarden blijft staan. Sommige van de huidige wapenexporten stroken simpelweg niet met ons commitment aan democratie en mensenrechten.

Hoe kunt u ervoor zorgen dat Europese betrokkenheid niet leidt tot een race to the bottom en het overheersen van economische overwegingen boven mensenrechten?

“Zoals gezegd zou de door ons voorgestelde EU-verordening inzake wapenexportcontrole EU-lidstaten verplichten om minimumnormen aan te houden, maar tegelijkertijd de ruimte geven voor striktere nationale regels.”

Heeft u tot slot wellicht nog een boodschap voor de wapenexporteurs in Nederland?

“De Groenen/EVA-fractie in het Europees Parlement heeft door Ipsos een enquête laten uitvoeren onder 2400 Europese burgers. Hieruit blijkt dat 71% van de Nederlanders niet wil dat hun overheid wapens exporteert naar landen waar conflicten plaatsvinden en dat 74% tegen export is naar landen die slecht scoren op mensenrechtengebied. Daarnaast hebben we respondenten gevraagd welke instelling naar hun mening het meest geschikt was om Europese wapenexporten te controleren. 67% wilde dat de EU of een internationale organisatie hierin de leiding nam. Laten we ervoor zorgen dat in de EU geproduceerde wapens niet gebruikt worden om conflicten aan te wakkeren of belanden in landen die mensenrechten niet hoog in het vaandel hebben staan. Uiteindelijk wordt het daardoor veiliger voor iedereen in de wereld.”