Italië als inspiratiebron bij aanpak ondermijning

Met voldoening kijken Annemieke van Dam, Directeur-Generaal Ondermijning, en Anne *, politie-liaison officer in Rome, terug op het geslaagde symposium ‘De Italiaanse aanpak/Il metodo Italiano’, georganiseerd door de politie, in nauwe samenwerking met het DGO.

Anne: “Tijdens een boottocht door de haven van Rotterdam, aan de vooravond van het symposium, merkte de Italiaanse delegatieleider op dat het uniek was om alle kopstukken van de verschillende politiediensten in Italië zo bij elkaar te zien. Dat was echt heel bijzonder. Het toont aan dat Italië Nederland ziet als een belangrijke partner, met wie het graag samenwerkt bij de bestrijding van de georganiseerde, ondermijnende criminaliteit.”

Annemieke: “Elkaar zien, rechtstreeks van elkaar kunnen horen wat je doet en hoe je het doet, elkaar kunnen bevragen – dat alles heeft ontzettend veel meerwaarde. Wat vooral ook veel indruk op mij maakte, is de diepe maatschappelijke verontwaardiging die in Italië heerst over de corrumperende en ontwrichtende werking die de maffia op de samenleving heeft. Die verontwaardiging, die felheid, dat gevoel van urgentie, mis ik in Nederland. Dan kun je wel zeggen: ja, maar de situatie is hier ook anders dan in Italië. Maar toch: als ik zie wat er bij ons allemaal gebeurt… Jongeren die verleid worden om voor – in hun ogen – veel geld de meest verschrikkelijke dingen te doen: van cocaïne uithalen in de havens tot het meedogenloos uit de weg ruimen van ‘opponenten’. Als je ziet hoe de ondermijnende criminaliteit onze jeugd, onze samenleving, onze economie en ons financiële stelsel corrumpeert… - daar past echt een andere, fellere, veel meer van urgentie doordrongen reactie bij dan die je nu nog vaak ziet in de maatschappij.”

Omslagpunt

De brute moordaanslagen op de onderzoeksrechters Falcone en Borsellino in 1992 vormden voor veel Italianen het omslagpunt. Anne: “In de decennia daarvoor waren al tal van moorden gepleegd op magistraten, politiemensen, journalisten en anderen die zich verzetten tegen de maffia. Maar de aanslagen, kort na elkaar, op de twee maffiabestrijders bij uitstek, was echt de druppel. Toen heeft de Italiaanse samenleving gezegd: dit kan echt niet meer zo. Vanaf dat moment is men gaan werken aan iets wat een veelomvattend, samenhangend pakket van anti- maffiawetgeving is geworden Ook is toen een breed maatschappelijk verzet ontstaan, waarin de bevolking, tal van NGO’s, maatschappelijke organisaties en kerken één front vormden tegen de maffia. En dat heeft z’n vruchten afgeworpen. De maffia is zeker niet verdwenen, maar criminele netwerken zijn opgerold, tal van maffiosi zitten in een streng gevangenisregime, hun bezittingen zijn ontnomen en het aantal liquidaties is enorm afgenomen. Op een bijeenkomst van de Direzione Investigativa Antimafia, die vorig jaar 30 jaar bestond, formuleerde een van de sprekers het zo: ‘Vroeger dachten we dat de maffia onoverwinnelijk was. Nu denken we: de maffia is heel sterk, maar niet meer onoverwinnelijk.’ Een heel ander uitgangspunt.”

Inspireren en leren

De effectiviteit van de Italiaanse maffia-aanpak maakt internationaal indruk. Zo ook in Nederland. In het coalitieakkoord schreef het kabinet bij de aanpak van ondermijning ‘lessen uit de bestrijding van de maffia in Italië’ te willen betrekken. En in juni van dit jaar togen de minsters Yesilgöz-Zegerius en Weerwind naar Rome voor een bezoek aan hun collega-ministers en professionals uit de praktijk van de Italiaanse maffiabestrijding. “Vooral om zich te laten inspireren en om ervan te leren”, vertelt Annemieke. “Wat ons in Nederland bijvoorbeeld erg aanspreekt, is dat de focus in Italië ligt op het verstoren en aanpakken van criminele netwerken als geheel – en niet alleen op het achter de tralies krijgen van de kopstukken. Artikel 416-bis van het Italiaanse Wetboek van Strafrecht, op basis waarvan iemand kan worden vervolgd voor ‘lidmaatschap van een maffiaorganisatie’, is daarbij een belangrijk instrument. Hoe zit zo’n netwerk in elkaar, wie spelen daar allemaal een rol in? Om daar beter zicht op te krijgen, willen we in Nederland komen tot een verbeterde kroongetuigenregeling. Binnen de huidige regeling kan een kroongetuige in ruil voor zijn verklaringen over anderen maximaal vijftig procent strafkorting krijgen. Daarmee is de regeling vooral interessant voor personen die een zware straf boven het hoofd hangt, omdat vijftig procent strafkorting voor hen netto het meeste oplevert. Er zit echter juist ook cruciale informatie bij personen die een meer faciliterende rol spelen, zoals notarissen, financiële adviseurs en logistieke experts. Meer strafkortingsmogelijkheden voor deze ‘kleinere vissen’ maakt de regeling in de praktijk breder inzetbaar. Dit kan een schat aan informatie opleveren, waarmee we het verdienmodel van zo’n crimineel netwerk effectief kunnen verstoren en mogelijk zelfs het hele netwerk kunnen oprollen.”

Afpakken en herbestemmen

Het succes van de Italiaanse aanpak zit ‘m volgens Anne vooral ook in het feit dat het gaat om een breed pakket van samenhangende maatregelen. “Het is de ijzersterke combinatie van die netwerkgerichte opsporingsstrategie, de bredere kroongetuigeregeling, de intensievere controles die plaatsvinden op het Italiaanse grondgebied én – ook cruciaal – het afpakken van criminele vermogens. Het klinkt als een cliché, maar het blijft een onweerlegbare waarheid: je raakt criminelen het hardst in hun portemonnee. Geld is meestal hun belangrijkste persoonlijke drijfveer en geld is ook wat hun criminele bedrijfsvoering draaiende houdt. In Italië zijn ze al ver gevorderd met ‘afpakken zonder strafzaak’ – waarbij geld of goederen van criminelen via een administratiefrechtelijke procedure kan worden afgepakt, zonder dat daar een strafrechtelijke veroordeling aan vooraf is gegaan. Als die crimineel niet kan verklaren hoe hij aan dat geld komt, mag het worden geconfisqueerd. Ook in Nederland wordt dat straks mogelijk, dankzij het wetsvoorstel Confiscatie Criminele Goederen – dat nu voor advies bij de Raad van State ligt. En het is natuurlijk helemaal mooi, als die geconfisqueerde goederen vervolgens een publieke bestemming krijgen. In Nederland gaan we daar nu een begin mee maken, maar in Italië gebeurt dat al regelmatig. Een geconfisqueerde villa van een maffioso krijgt dan bijvoorbeeld een nieuwe bestemming als opvanghuis voor daklozen, of voor tienermoeders. Liefst ook goed zichtbaar gemaakt voor de samenleving, via een banner: dit pand is onttrokken aan een criminele organisatie. Daar gaat een sterk symbolische werking van uit: de maffia is niet onoverwinnelijk!”

Streng detentieregime

De belangen van criminele organisaties – “een miljardenindustrie” - zijn zo groot, dat hun kopstukken zelfs vanuit de gevangenis er nog alles aan doen om hun criminele handelen te kunnen voortzetten. “Ook in Italië was dat een groot probleem”, memoreert Annemieke. “Om daar een einde aan te maken, hebben ze daar een bijzonder streng detentieregime ingevoerd – artikel 41-bis van hun penitentiaire beginselenwet. Daarin is alles erop gericht om de banden van gedetineerden met de maffia helemaal door te snijden. Op dit moment onderzoeken we, met een schuin oog op de Italiaanse regeling, hoe we ook in Nederland een bepaald segment zware criminelen verdere beperkingen kunnen opleggen. Vooral waar het gaat om contacten en communicatie met de buitenwereld. Dit om te voorkomen dat ze kunnen doorgaan met hun criminele business en het intimideren en bedreigen van getuigen. Minister Weerwind zal volgend jaar belangrijke stappen zetten richting een verzwaard detentieregime binnen ons gevangenisstelsel.”

Lange adem

Over de aanpak van de ondermijnende, georganiseerde criminaliteit wordt vaak opgemerkt dat het een kwestie is van ‘de lange adem’. “Dat is absoluut waar”, beaamt Annemieke. “Maar dat neemt de urgentie van het vraagstuk niet weg. Aan het eind van deze kabinetsperiode moet er al veel bereikt zijn. De aanpak voor deze periode is ingedeeld langs vier lijnen. Ten eerste: voorkomen. Zo starten we met verschillende preventieve projecten om kwetsbare jongeren perspectief te bieden en ze zo uit de klauwen van de georganiseerde misdaad te houden. En we zetten in op het voorkomen van middelengebruik en verslaving. Ten tweede het verstoren van criminele netwerken en hun verdienmodellen. We zijn intensief bezig de mogelijkheden voor het afpakken van crimineel vermogen te verruimen en te zorgen dat crimineel verdiend geld zich niet met ons financiële stelsel kan vermengen. Ook vormen we coalities met Europese lidstaten, onder andere om de mainports in Nederland en andere landen weerbaar en minder aantrekkelijk voor criminelen te maken. De derde lijn is bestraffen, want als er misdaden worden begaan moet daar een sterk strafrechtelijk antwoord op komen. Om dat antwoord te kunnen bieden is het van groot belang dat de organisaties in de strafrechtketen genoeg capaciteit, handvatten en mogelijkheden hebben. Tot slot zetten we in op het weerbaar maken en beschermen van de mensen die in de frontlinie werken en daardoor kwetsbaar zijn. Dat alles moet echt binnen deze kabinetsperiode op poten worden gezet, en in sommige gevallen zelfs zijn afgerond.  Aan de ene kant hebben we dus haast; maar aan de andere kant willen we dit alles ook zorgvuldig doen - en duurzaam vormgeven. Het moet niet zo zijn dat we over vier jaar zeggen: nou, we hebben best goede resultaten geboekt, nu kan het wel een tandje minder. We gaan dat geld in andere problemen investeren. Uit de evaluatie van 25 jaar bestrijding van drugscriminaliteit blijkt dat dat juist in het verleden is misgegaan. Alleen door deze brede, samenhangende aanpak structureel door te voeren en langdurig vol te houden, krijgen we de ondermijnende, georganiseerde criminaliteit er uiteindelijk onder. Ook dat is een belangrijke les die we kunnen leren van Italië.”  ♦

* De achternaam van  Anne  is bij de redactie bekend.