"Altijd maar het topje van de ijsberg"

Een half jaar is Conny Rijken nu Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen. Haar carrière lijkt naadloos naar deze laatste functie toe te leiden. Zo promoveerde ze op de Europese strafrechtelijke aanpak van mensenhandel. Ook onderzocht ze hoe migratie en mensenhandel samenhangen en hoe het verhandeld-zijn doorwerkt in het leven van slachtoffers. "Ik hoop dat ik in deze functie al die kennis en ervaring kan gebruiken."

Wat was er ondanks je expertise nieuw voor je in deze nieuwe functie?

"Ik heb minder onderzoek gedaan naar seksueel geweld tegen kinderen. Wat mij daarbij het meest opviel, zijn de enorme aantallen. Er lopen zoveel zieke geesten rond in onze maatschappij. Ik ben ook geschrokken dat kinderen zijn overgeleverd aan een jeugdzorgsysteem dat rammelt aan alle kanten. We hebben het hier over heel kwetsbare kinderen, maar er is vaak geen goede diagnostiek, geen specialistische zorg en te weinig aandacht voor de complexiteit van het probleem."

Laten we bij de mensenhandel beginnen. Wat is dat eigenlijk?

"Mensenhandel is uitbuiting van mensen door het gebruik van dwang. Dat kan gaan om seksuele uitbuiting, arbeidsuitbuiting, gedwongen orgaandonatie, het dwingen tot criminele activiteiten, maar ook om gedwongen bedelarij."

Kun je een paar voorbeelden geven?

"Er zijn helaas voorbeelden te over. Neem de Roemeense die een mooie baan krijgt aangeboden in Nederland, maar eenmaal hier haar paspoort moet inleveren en tot prostitutie wordt gedwongen. Het Nederlandse meisje dat seks heeft, wordt gechanteerd met de foto’s daarvan en zo wordt gedwongen zich te prostitueren. Of de arbeidsmigrant die veel te veel uren moet maken, te weinig uitbetaald krijgt en ook nog eens voor veel geld een kamer moet afnemen bij de baas."

Wat doet het met iemand om handelswaar te zijn?

"Dat is heel traumatiserend. Slachtoffers kampen met PTSS, angststoornissen, een laag zelfbeeld, depressies. Soms zijn ze suïcidaal of houden op lange termijn problemen met intieme relaties. Vaak geven slachtoffers zichzelf de schuld. 'Had ik die foto maar niet laten maken. Was ik maar niet met hem meegegaan.' Die boodschap krijgen ze ook voortdurend van de handelaar: 'Het is je eigen schuld'.”

Het werkveld is enorm breed. Wat is de overeenkomst tussen al die verschillende vormen van criminaliteit?

"Het zijn vrijwel allemaal delicten die zich in het verborgene afspelen. Als je er al wat van ziet, is dat altijd maar het topje van de ijsberg. De aantallen zijn dus ook altijd een schatting. De meest betrouwbare schatting is dat er op dit moment 5.000 slachtoffers van mensenhandel in Nederland zijn. Ik denk eerlijk gezegd dat het er meer zijn."

Wat is het aandeel van het internet?

"Dat stijgt snel. Het aantal bordelen en sekswerkers achter de ramen daalt sterk. Seksuele uitbuiting verschuift naar het internet en naar minder zichtbare plekken, zoals de slaapkamer thuis. Die verschuiving bemoeilijkt de opsporing, maar tegelijkertijd kunnen we het internet ook inzetten om zaken beter op te sporen."  

Hoe kom je aan je informatie?

"Het zijn vrijwel allemaal ‘haaldelicten’: je moet heel veel investeren om erachter te komen wat er speelt. Daar heb je specialisten voor nodig, want iedere variant vraagt een eigen aanpak. Bij seksadvertenties moet je kijken of je vreemde dingen ziet. Is iemand 24 uur per etmaal beschikbaar? Loopt het contact via een derde persoon? Bij buitenlandse slachtoffers moet je juist weer kijken naar de culturele context. Bij de Nigeriaanse uitbuiting speelt bijvoorbeeld voodoo een rol. En een werksituatie kan er op het oog prima uitzien, maar pas na heel diepgaand onderzoek toch uitbuiting blijken te zijn."

In je eerste Dadermonitor mensenhandel – in december 2022 – gaf je aan dat de Arbeidsinspectie actiever kan zijn.

"De Arbeidsinspectie moet onderzoek doen naar mogelijke uitbuiting op het werk, maar slechts zeven procent van de signalen daarover komt van de Arbeidsinspectie zelf. Dat is heel laag. Je zou verwachten dat dat hoger is. Het aantal zaken van arbeidsuitbuiting dat voorkomt, is ook al jaren op twee handen te tellen. Daarom is een van mijn aanbevelingen om de opsporing van arbeidsuitbuiting te verbeteren."

Wat kan er verder beter in de aanpak van mensenhandel?

"Internationaal gezien doet Nederland het relatief goed, maar het kan op veel punten nog beter. Het komend jaar richten we ons op de signalering: waar moet je op letten? En op de follow-up: hoe wordt een melding doorgezet naar een opsporingsonderzoek bij de KMar, de politie of de Arbeidsinspectie? En welke afwegingen maken die instanties vervolgens om een zaak wel of niet te seponeren?"

Waarop ga je je de komende vier jaar richten?

"We gaan vier onderwerpen uitlichten. Slachtoffers van uitbuiting behoren vaak tot een kwetsbare groep. Denk aan mensen met een licht verstandelijke beperking, ongedocumenteerden, arbeidsmigranten of alleenstaande minderjarige vreemdelingen. We willen al die groepen beter in kaart brengen. Op welke manier zijn ze kwetsbaar? Hoe worden ze behandeld in de strafprocedure?

Een tweede punt is de strafrechtsketen. We zien een toename aan meldingen bij de politie, maar die werkt niet door in het aantal opsporingsonderzoeken. Het OM onderzoekt jaarlijks zo’n 180 mensenhandelzaken. Daarvan wordt weer een flink aantal geseponeerd, meestal bij gebrek aan bewijs. Dat aantal sepots stijgt. Die stappen in de strafrechtsketen willen we beter begrijpen. Daar gaan we induiken.

We gaan ons ook richten op de bescherming van slachtoffers. We kijken daarbij naar de rol van slachtoffers in het strafproces en naar de bescherming van buitenlandse slachtoffers. Wij vinden dat hulp en bescherming afhankelijk moeten zijn van de behoefte van het slachtoffer. De Europese en internationale wetgeving roept ook op om het slachtoffer als uitgangspunt te nemen.

En tenslotte gaan we ons richten op mensenhandel en seksueel geweld tegen kinderen in relatie tot migratie."

Waar raakt dit werkveld aan migratie?

"Mensensmokkel  kan overgaan in afhankelijkheid van de smokkelaar en in uitbuiting. In Nederland verdwijnen Vietnamezen en Nigerianen uit de opvang, we zien de chaos in Ter Apel en hebben geen volledig zicht op de groep Oekraïense vluchtelingen. Mensensmokkel zit niet in mijn mandaat, tenzij het mensenhandel wordt - en hier raakt mensensmokkel aan mensenhandel."  

In 2012 is het mandaat uitgebreid met seksueel geweld tegen kinderen. Wat is de overeenkomst met mensenhandel?

"Seksuele uitbuiting treft ook minderjarigen. De overlap zit ook in de kwetsbaarheid. Afgelopen zomer publiceerden we het onderzoek Brede blik op slachtoffers. Dat geeft inzicht in de achtergronden van slachtoffers van mensenhandel en seksueel geweld tegen kinderen. Daaruit blijkt dat zij vaker dan hun leeftijdsgenoten persoonlijke problemen hebben, of in een kwetsbare omgeving verkeren. Denk aan een lichtverstandelijke beperking, schooluitval of problemen in het gezin. Dat is geen verklaring: de verantwoordelijkheid voor wat slachtoffers overkomt ligt altijd bij de dader. Maar het is wel belangrijk dat de opsporing en de hulpverlening hier rekening mee houden."

Wat is seksueel geweld tegen kinderen?

"Dat gaat om fysiek seksueel geweld, zoals ontucht, aanranding, verkrachting of seksuele uitbuiting. Maar ook om het bezitten of verspreiden van beelden van seksueel kindermisbruik of naaktfoto’s. Of om het dwingen tot seksuele handelingen voor een webcam."

Waar liggen je prioriteiten op dit gebied?

"Dit jaar komt de Monitor seksueel geweld tegen kinderen uit. Die gaat over slachtoffers en daders. We onderzoeken hierin hoe seksueel geweld tegen kinderen wordt aangepakt. Daarnaast gaan we onderzoek doen naar potentiële daders van seksueel kindermisbruik."

Je houdt je ook bezig met de daderkant

"Ja. Uit onze laatste monitor blijkt dat daders van binnenlandse seksuele uitbuiting relatief vaak opnieuw delicten plegen. Dat kan ook gaan om andere ernstige delicten, bijvoorbeeld met drugs of geweld. Maar er is geen specifiek resocialisatieprogramma voor deze groep. Vaak wordt ook geen reclasseringstoezicht opgelegd. Dat is jammer. De reclassering heeft een heel scala aan programma’s die nuttig kunnen zijn."

Wat is de grootste uitdaging?

"Er zijn heel veel partijen met dit onderwerp bezig. De informatie is vaak versnipperd. Bij mensenhandel komt er bijvoorbeeld informatie via CoMensha, de politie, de KMar en de Arbeidsinspectie. Bij het thema seksueel geweld tegen kinderen zijn er nog veel meer partijen. Het is een grote uitdaging om al die informatie bij elkaar brengen en daarin het overzicht te houden." ♦