Tekst Rob Langeveld
Foto Kick Smeets
“Ik, VWS’er, voel me steeds ongemakkelijker. Bespot, beledigd en soms zelfs regelrecht bedreigd door ‘de samenleving’. Ik vraag me af: waar doe ik ‘t allemaal voor?” Dit zou zomaar een citaat kunnen zijn van een van de vele collega’s die maand in maand uit proberen het onheil van de pandemie te bestrijden.
Yaniek
Yaniek is een gefingeerde VWS’er (m/v), gecreëerd op basis van vele gesprekken met collega’s en eigen bevindingen van de auteurs van vws#Dia. Yaniek vertolkt gevoelens van ‘een gemiddelde VWS’er’, maar spreekt niet namens ‘alle VWS’ers’. Yaniek houdt van reizen, leest graag een goed boek en eet vegetarisch, maar niet elke dag.
Nico de Leeuw
Nico de Leeuw is wél echt. Hij is auteur en actief blogger, spreker en gastdocent. Van origine is hij journalist en maakte veel televisieprogramma’s. Sinds een overstap naar de communicatiewereld adviseert hij publieke organisaties over (sociale) media, ethiek en betrouwbaar zijn. Samen met Jan Merton publiceerde hij ‘Communicatie en Ethiek. Betrouwbaar zijn, vertrouwen ontvangen’. Nico houdt vooral van Italiaans eten.
Jan Merton
Ook Jan Merton is van vlees en bloed. Als zelfstandig communicatieadviseur en mede-auteur van ‘Communicatie en Ethiek’ is hij ‘generalist met expertise op strategisch en uitvoerend niveau’. Hij is blogger, spreker en docent. Je kan Jan ’s nachts wakker maken voor een Indiase maaltijd.
“Soms”, verzucht de (fictieve) VWS’er, “ben ik dat geklaag spuugzat. Zelfs privé moet ik opboksen tegen onbegrip en kritiek. Ik verlang naar een baaldag. Of -week. Maar waarschijnlijk ga ik dan toch meteen weer op m’n mobiel zitten kijken.” Herkenbaar? Trek een minuut of 8 uit voor deze longread, waarin de onafhankelijk deskundigen Nico de Leeuw en Jan Merton ingaan op de nieuwe werkelijkheid voor VWS-ambtenaren. “Betrouwbaar zijn is de basis voor vertrouwen”, is hun credo, gestoeld op soms hilarische voorbeelden.
In deze nieuwe tijd van (deep-)fake-‘nieuws’ en quasi-deskundigen mijmert onze imaginaire VWS-collega voort; we noemen hem of haar Yaniek. “Tuurlijk, ik maak vast fouten. Af en toe een verkeerde inschatting. Soms doe ik dingen waar ik persoonlijk niet echt achter sta. En ik ben, net als ‘de samenleving’, helemaal klaar met die klote corona. Maar ik houd vol, al gaat het niet altijd meer van harte…”
Voor Nico en Jan zijn dit herkenbare signalen. “Corona leidt tot lastige situaties en brengt onvrede naar boven. Ons advies aan VWS’ers: verstop je niet! Het moeilijke is dat de politieke hoofdrolspelers het beleid én het gezicht bepalen. Als overheidsorganisatie voer je dat uit. Ons motto is: wees betrouwbaar en handel ethisch.” Ter illustratie verwijzen ze naar een aflevering van de droogkomische Britse serie ‘Yes Minister’. “De minister zegt tegen ambtenaar Humprey, vrij vertaald: ‘heb jij geen moraal?’ Dan antwoordt Humprey: ‘My job is to carry out government policy’. Waarop de minister vraagt: ‘Even if it’s wrong?’. Humprey zegt dan: ‘Almost every government-policy is wrong, but frightfully well carried out.’ Schrikbarend goed uitgevoerd, dus. Zo kún je erin staan, als ambtenaar. Maar wij zeggen juist dat je als ambtenaar je eigen moraal moet hebben. Daar ben je zelf verantwoordelijk voor. Je moet jezelf in de spiegel kunnen blijven aankijken.”
“Tja”, denkt Yaniek, “dát was in de jaren tachtig van de vorige eeuw.” “Klopt, maar in de basis is er niets veranderd”, weet het tweetal. “Ook nu telt je eigen moraal. Burgers zijn boos op de overheid, de politiek, de regering, het kabinet. En dat husselen ze, ook in de media, dan ook nog door elkaar. Terwijl politici het beeld bepalen, waardoor het vertrouwen in ‘de overheid’ keldert. Dat de kabinetsformatie negen maanden heeft geduurd, verbetert niet echt het imago van de overheid. Maar als ambtenaar heb je geen invloed op de formatie.”
Vorige eeuw
Yaniek filosofeert voort: “Met de kennis van nu weten al die 17 miljoen virologen precies wat wij toen hadden moeten doen. Maar ja, we moeten wel luisteren naar de geluiden uit de samenleving. En liefst ook nog met de samenleving samenwerken. ‘Van buiten naar binnen’ klonk altijd best mooi. Maar nu…”
Ongetemde problemen
In een maxi-interview bij De Correspondent gaat ‘oud VWS-baas’ Erik Gerritsen (trouwens ook voorvechter van ‘van buiten naar binnen’) onder meer in op dát punt. Veelzeggend citaat: “Foutloos werken ten aanzien van ongetemde problemen is onmogelijk. Met de kennis van nu hebben we heel veel dingen fout gedaan. […] Met de kennis van toen hebben we steeds integer en zo zorgvuldig als de tijdsdruk ons toeliet transparante en navolgbare beslissingen genomen.”
“Daar heeft jullie voormalig secretaris-generaal een goed punt”, menen Nico en Jan. “Dat zou je als VWS’er ook best kunnen gebruiken als bij familie of vrienden weer eens wordt gescholden op ‘het beleid van VWS’. Intern kun je wel degelijk je verantwoordelijkheid nemen. Wijs intern op signalen die jij oppikt in de samenleving. Dan kun je op een verjaarsfeestje ook duidelijk maken dat jíj er alles aan hebt gedaan. En dat de politiek uiteindelijk beslist.”
Wanstaltig
Maar onze peinzende collega krijgt het niet uit de kop: “Al die kritiek op ons en onze boegbeelden. Zó onterecht. Hebben die klagers enig idee hoe hard hier wordt gewerkt? Die wanstaltige bedreigingen aan het adres van Marion Koopmans, Hugo de Jonge en veel andere kopstukken. Welke leegschedel gaat met een masker naar het huisadres van een minister? Echt, ik vind het razend knap hoe onze ex-minister, en zijn familie, hier mee omgaan. Politiebewaking voor je deur van je eigen woning. Zelfs toen de minister in de Linda stond, ontplofte Twitter. Dapper dat Ernst Kuipers, Conny Helder en Maarten van Ooijen bij VWS aan de slag zijn gegaan. En zij krijgen straks al die evaluatierapporten op hun bord. Prettige wedstrijd! En je zal maar personeel moeten werven voor VWS. Zouden ze bij OBP merken dat er minder mensen reageren op onze vacatures?”
Nico en Jan reflecteren op Yanieks zorgen en frustraties: “Het verschil tussen de jaren tachtig en nu is dat jullie als ambtenaren vroeger in een ivoren toren zaten. En nu in een glazen gebouw, vooral door de invloed van social media. Daarin treedt het ‘echo-chambre-effect’ op. Mensen horen en versterken de geluiden, en dus meningen, die ze in hun eigen omgeving steeds horen terugkomen. Maar ‘t mooie is dat er ook zaken worden blootgelegd die je anders misschien niet zou weten. Een bekend voorbeeld is van United Airlines. Passagiers filmden en verspreidden hoe overboekte klanten uit het toestel werden gezet, ten faveure van eigen personeel. Deze beelden gingen viral en daardoor moest United Airlines zich beter gaan gedragen.”
Klopt, maar dat luwt Yanieks onvrede nauwelijks: “Dat programma ‘Even tot hier’. Daar ergerde ik me ook zo aan. Week in week uit ons coronabeleid belachelijk maken. Ja, cabaretiers mogen alles zeggen... Maar waarom stééds maar weer op de persoon spelen? Als VWS’er voel ik me, indirect, ook aangesproken en vernederd. Zouden die Woe en Van der Laan zich realiseren hoe wij bij persconferenties het gebouw moeten verlaten via de achterdeur? En dat er beveiliging moet meelopen? Oeps, nou val ik die twee zelf ook persoonlijk aan. Sorry hoor."
” Volgens Jan en Nico gaat het veel te ver dat inmiddels extra beveiliging nodig is. Maar dat er veel aandacht is, zowel in de sociale als reguliere media rondom politici, dat hoort er wel bij, gezien hun voorbeeldfunctie. Daar hebben zij bewust voor gekozen.”
Spijt
Yaniek schakelt al heel lang niet meer langs al die praatprogramma’s. “Maar bij de kapper ontkom ik er niet aan. Ik heb spijt als haren op m’n hoofd dat ik daar ooit over m’n werk heb verteld. Wist ik veel, als toen nog trotse rijksambtenaar. Nu moet ik me bij elke knipbeurt verdedigen tegen kritiek op (het gebrek aan) economische steunpakketten, op open of gesloten klaslokalen, op mondkapjes- en uiteraard ook ‘die vaccinatieplicht’. Bij de tandarts ontkom ik er ook niet aan. Terugpraten is daar gelukkig nogal lastig.”
Nico en Jan: “Luister naar de ander. Wat is voor hem of haar het probleem? Probeer in het gesprek de ander niet te overtuigen van je eigen standpunten, dat gaat toch niet lukken. Maar de problematiek waar VWS mee worstelt kun je wel vertellen. Niemand bij VWS komt met adviezen om bepaalde groepen in de samenleving te pesten. Maar VWS moet beslissingen nemen die voor sommigen onaangenaam zijn. Neem als voorbeeld het vaccineren. Kijk je naar het individu, dan is het simpel: iemand kan kiezen om zich te laten vaccineren of niet. Kijk je naar de gemeenschap, dan is vaccineren op dit moment het beste middel om te voorkomen dat de IC’s vol komen te liggen met Covid-19 patiënten. Hier heb je een ethisch dilemma. Aan de ene kant heb je de antivaxxers die als argument hebben: 'Iedereen heeft recht op onaantastbaarheid van het lichaam. Je mag ons niet dwingen om ons te laten vaccineren’. Aan de andere kant heb je een grote groep gevaccineerden die veel schade lijdt, omdat een kleine groep ongevaccineerden zijn principes wordt gegund. Toenmalig minister De Jonge stelde geen vaccinatieplicht in, maar deed vooral een beroep op de gemeenschapszin van de ongevaccineerden. Naast het geven van de feiten kun je je gesprekspartner ook vertellen dat door de hectiek van de pandemie er, zowel bij het beleid als de communicatie, af en toe iets fout gaat. Het toegeven van tekortkomingen roept empathie op.”
Belachelijk
Of het verstandig is om de eigen zielenroerselen hier te delen, vraagt Yaniek zich wel af. “Ik heb lang gezwegen over mijn gevoelens. Keihard doorgewerkt. Ik dacht dat gezeur er gewoon bij hoorde. En dat het wel weer over zou gaan. Maar om me heen hoor ik het steeds vaker. Collega’s die naar een vertrouwenspersoon of bedrijfsmaatschappelijk werker stappen. Belachelijk dat het zover moet komen! En is het verstandig hier openlijk over te spreken? ‘Intern is extern’, waarschuwen ze bij DCo altijd. Maar men wil toch ook openheid en transparantie? Die wil ik hier dus best geven. Wel met de handrem erop. En anoniem. Want ‘ze’, in de buitenwereld, weten me vast te vinden.”
Soms ziet Yaniek het wat zonniger in: “Ik las laatst een nieuwe term: Het Stille Midden. De hele grote groep van Nederlanders die zich niet laat horen. Zich wel gewoon laat testen, vaccineren en boosten. (Boosteren zou grammaticaal onjuist zijn, daar is de minister ook al op aangevallen...) Het Stille Midden houdt zich zoveel mogelijk wel aan de regels. En ergert zich óók aan al die betweters. Maar soms kan ik me gewoon niet bedwingen. Kán ik gewoon niet stil blijven. Een kennis van me klaagde op Twitter dat ie ‘had gehoord’ dat het zo lastig was een booster-afspraak te maken. De dag ervoor was míj dat binnen 5 minuten gelukt. Ik reageerde op zijn tweet en kreeg een vriendelijk duimpje-omhoog terug. Omdat hij weet dat ik bij VWS werk?” Maar ’t liefst zou ik ‘t willen uitschreeuwen: “Ruim twintigduizend, ik herhaal, twintigduizend!, Nederlandse doden door corona! Dat is een ruim voetbalstadion vol! Mensen, denk dáár eens over na."
Jan en Nico: “Volgens ons moet het kunnen dat je als individuele VWS’er reageert als je je direct of indirect aangesproken voelt. Maar blijf dicht bij jezelf, doe het op een nette en respectvolle manier en beperk je vooral tot verifieerbare feiten. Net als op verjaarsfeestjes. Dat kan trouwens ook lekker opluchten!”
“Gelukkig kom ik soms ook elders wel genuanceerdere meningen tegen”, vervolgt Yaniek. “Bijvoorbeeld toen half december op vws#Net een poll stond over het verbod op amateursporten na 17.00 uur. Veel afkeurende reacties van collega’s, maar wel met een duidelijke motivatie erbij. Fijn dat het binnen VWS ook mogelijk is om hier open over te discussiëren."
Gemoed
“En, laten we daar ook eerlijk over zijn”, overpeinst Yaniek ongeremd, “dat thuiswerken werkt ook niet goed op je gemoed. Zeker nu. Je duikt in het donker achter je laptop. En je kruipt er in het donker weer achter vandaan. Als Blue Monday niet had bestaan, had ik ‘m hoogstpersoonlijk zelf uitgevonden. Gelukkig komen er zonniger dagen aan.”
Dit gefingeerde Yaniek-verhaal (de reacties van Nico en Jan zijn dus wél echt!) schreeuwt natuurlijk om een relativerend en happy end. “Ja, natuurlijk is het gaaf om in het brandpunt van de storm te mogen werken”, mompelt Yaniek. “Om bij te dragen aan het oplossen van deze ongekende crisis. Het blijft kicken om mijn eigen tekst terug te lezen in een Kamerbrief. Om Publieksvoorlichting te helpen bij het beantwoorden van oprechte burgervragen. Om snel te schakelen met de bewindspersonen en dg’s. Natuurlijk is het gaaf als je, soms, op internet leest ‘dat er ook heel veel dingen goed gaan’. Dan werk ik persoonlijk toch veel liever bij VWS dan bij, ik noem maar eens wat, een woningbouwcorporatie. Toch?”
