Tekst Mathijs Vermathen
De oorlog in Oekraïne toont opnieuw op indringende en pijnlijke manier de noodzaak aan van het beschermen van burgers tijdens gewapend conflict. Sinds 2019 onderhandelt Nederland met een brede groep landen, op initiatief van Ierland, om burgerslachtoffers door gebruik van explosieve wapens te voorkomen. Deze zomer werd overeenstemming bereikt over een tekst voor een politieke verklaring en op 18 november vindt in Dublin een ondertekeningsceremonie plaats met ministers en ambassadeurs van over de hele wereld. Veel landen hebben al aangegeven de verklaring te ondertekenen, waaronder belangrijke bondgenoten zoals de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Frankrijk en Japan.
Leestijd: 4 minuten.
Explosieve wapens en burgerslachtoffers
Nog steeds vallen er veel burgerslachtoffers bij het gebruik van explosieve wapens in dichtbevolkte gebieden. Deze afschuwelijke realiteit komt grotendeels doordat statelijke en niet-statelijke actoren (zoals gewapende groeperingen) hun verplichtingen onder het humanitair oorlogsrecht niet naleven. Zo verplicht het humanitair oorlogsrecht strijdende partijen in gewapend conflict om bepaalde voorzorgsmaatregelen te nemen om burgerslachtoffers te voorkomen. Daarnaast moeten ze onderscheid maken tussen militaire doelen en burgerobjecten en nagaan of de verwachte nevenschade bij een aanval niet disproportioneel is ten opzichte van het verwachte militair voordeel van de aanval.
De bombardementen op Oekraïense steden als Marioepol, Lyman, Severodonetsk en Bucha, maken pijnlijk duidelijk dat niet ieder land zich houdt aan de verplichtingen van het humanitair oorlogsrecht. Ook de recente aanvallen met Iraanse “kamikazedrones” op de Oekraïense hoofdstad Kyiv zorgen voor veel leed onder burgers. Naast de directe slachtoffers kunnen ook de indirecte effecten van explosieve wapens vergaande gevolgen hebben. Denk bijvoorbeeld aan het langdurig uitvallen van de stroomvoorziening als gevolg van een aanval op een elektriciteitsinstallatie in stedelijk gebied. Dit kan grote gevolgen hebben voor vitale voorzieningen zoals zorg in ziekenhuizen, watervoorziening en telecommunicatie. Ook scholen zijn regelmatig het doel van aanvallen. Kinderen kunnen daardoor soms ook na het eindigen van de gevechten nog maanden of zelfs jarenlang niet, of minder vaak naar school.
De politieke verklaring als lichtpunt in een moeilijke tijd voor het multilateralisme
Na bijna drie jaar onderhandelen heeft een grote groep landen overeenstemming bereikt over een tekst voor een politieke verklaring over het gebruik van explosieve wapens in dichtbevolkte gebieden. In internationaal verband wordt dit onderwerp ook wel aangeduid als The Use of Explosive Weapons in Populated Areas (EWIPA). Te midden van complexe geopolitieke verhoudingen en een verdeelde wereldorde is de afronding van de onderhandelingen met een significante groep landen een lichtpunt voor het multilateralisme en een krachtig signaal over het belang van de bescherming van burgers als hoeksteen van het humanitair oorlogsrecht, ook in Oekraïne.
Ook Nederland heeft zijn steun uitgesproken en zal de verklaring op 18 november ondertekenen in Dublin. Het belangrijkste element van de verklaring is de herbevestiging dat landen een verplichting hebben om onder bepaalde omstandigheden terughoudend te zijn met de inzet van explosieve wapens in dichtbevolkte gebieden. Hiermee worden zij gestimuleerd om de implementatie van het humanitair oorlogsrecht en hun beleid omtrent de bescherming van burgers bij inzet van explosieve wapens te verbeteren. Ook bevat de verklaring een politieke verplichting om, waar mogelijk, informatie te delen over de directe en indirecte gevolgen van het gebruik van explosieve wapens voor burgers en burgerobjecten. Zo kunnen landen elkaar helpen en aanspreken.
Ambassadeur Robert in den Bosch van de Nederlandse ontwapeningsdelegatie liet zich als onderdeel van een social media-actie van NGO-netwerk INEW (International Network on Explosive Weapons) alvast op de foto zetten om de Nederlandse steun aan de verklaring te onderstrepen. De actie vormde een onderdeel van de Global Action Day op 18 oktober om aandacht te vragen voor de politieke verklaring en om zo veel mogelijk landen over te halen ook te tekenen. Ook bij de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (AVVN) in New York heeft Nederland aangekondigd de politieke verklaring te tekenen, en andere landen opgeroepen hetzelfde te doen.
De implementatie van de verklaring in de verschillende landen zal na ondertekening op regelmatige basis worden geëvalueerd, waarbij ook de VN, het ICRC en het maatschappelijk middenveld een belangrijke rol zullen blijven spelen. Daarnaast biedt de verklaring een noodzakelijke opmaat naar vervolgstappen om in de toekomstige gewapende conflicten burgerleed zo veel mogelijk terug te dringen.
