Varen op moreel kompas

Hoe ziet het herdenken van de Holocaust er vandaag de dag uit?

Eddo Verdoner: “De nadruk ligt op het onderwijs. De kennis over de Tweede Wereldoorlog wordt langzaam aan minder, dat bleek vorig jaar uit onderzoek van onder andere de Anne Frank Stichting. Een aantal scholen behandelt de Holocaust in de lessen niet. Daarom staat heel januari in het teken van leren over de Holocaust. We starten een campagne waarbij we activiteiten van partnerorganisaties onder aandacht brengen via de nieuwe website Leeroverdeholocaust.nl en via een kleine campagne. Eigenlijk zijn we aan het warmdraaien voor januari 2025, wanneer het 80 jaar geleden is dat Auschwitz werd bevrijd. Dan gaan we hiermee écht van start.”

Hoe is de ‘rolverdeling’ tussen VWS en NCAB?

“VWS heeft de beleidsverantwoordelijkheid. Het werk van de VWS-afdeling ‘Oorlogsgetroffenen en Herinnering WOII’ om de herinnering aan deze oorlog levend te houden, is gerelateerd aan hedendaagse vraagstukken van grondrechten, democratie, internationale rechtsorde, sociale samenhang en vrijheid. De rol van NCAB hierin is om te adviseren en initiatieven aan te jagen. En de partijen in de samenleving te verbinden, waaronder lagere overheden en de ministeries van VWS, SZW en OCW.”

Hoe kunnen scholen aandacht besteden aan de Holocaust?

“We wijzen hen op speciale activiteiten die ze kunnen organiseren: een gastspreker uitnodigen of een bijzondere plek in de buurt bekijken. Of een herdenkingscentrum bezoeken, bijvoorbeeld het Holocaustmuseum, herinneringscentrum Westerbork en Kamp Vught.”

Hoe houd je de gedachte ‘Dit nooit weer’ nog meer levend?

“Door educatie, ook op andere momenten in het jaar. In het basis- en voortgezet onderwijs vragen we aandacht voor het antisemitisme en het hedendaags Jodendom. En door te herdenken. We besteden aandacht aan het #WeRemember-initiatief. Dat is een oproep om een selfie op social media te plaatsen met een A4’tje met de tekst: ‘We remember’. Daardoor zien mensen: het lééft. We gaan ook voorzitters van de Eerste en Tweede Kamer oproepen om zo’n selfie te maken.”

Nog meer manieren om te herdenken?

“We pleiten ervoor om altijd bij de herdenking op 4 mei de Holocaust een centrale plek te blijven geven. Het was de grootste genocide ooit. De Holocaust en de Tweede Wereldoorlog zijn naar mijn mening een moreel kompas voor Nederland. Tot op de dag van vandaag.”

Is de aandacht voor de Holocaust in de loop van de tijd anders geworden?

“Ja. Net na de oorlog werd er nauwelijks over gesproken. Er was toen nog een brede antipathie jegens Joden. Met het einde van oorlog was het antisemitisme niet ineens verdwenen. In de jaren ’60 kwam steeds meer het besef wat er gebeurd is, onder meer door journalist en schrijver Lou de Jong die een uitgebreid standaardwerk schreef over Nederland in de Tweede Wereldoorlog. Er kwam toen ook meer aandacht voor oorlogsherinnering. In 2005 maakte de NS excuses, in 2021 volgde de Nederlandse overheid.

Maar inmiddels zijn we wel zo’n 80 jaar verder. Mensen horen nauwelijks meer uit de eerste hand wat er gebeurd is. Overlevering wordt steeds lastiger. Daarom is het belangrijk om getuigenissen goed op te schrijven. We beschouwen in Nederland kwetsbare waarden als vrijheid en democratie als veel te vanzelfsprekend. Die moet je niet blootstellen aan antisemitisme. Als we de Holocaust vergeten, dan vraag je om een herhaling.”

Is het antisemitisme sinds de oorlog tussen Hamas en Israël gegroeid?

“Zeker, het aantal uitingen is toegenomen. Discriminatie.nl gaf aan een piek in het aantal meldingen te zien. Het CIDI, het Centrum Informatie en Documentatie Israël, rapporteerde over de maand na 7 oktober een toename van meer dan 800 procent. Iets dergelijks zien ook de Engelse, Duitse en Franse politie. Je hebt elke keer als het conflict in het Midden-Oosten oplaait antisemitische incidenten, maar het is deze keer heftiger dan eerder. We hoorden van mensen dat ze op hun werkplek plotseling worden genegeerd. Iemand was niet langer welkom aan de lunchtafel als hij zich niet tegen Israël wilde uitspreken.

Het antisemitisme verspreidt zich steeds sneller door social media. Kinderen volgen op het schoolplein via hun telefoon sociale platforms. Er komen de meest gruwelijke beelden langs; acht-, negenjarigen kennen de context daar niet van. De beelden zetten aan tot antisemitisme in de klas. Joodse kinderen worden uitgescholden, bedreigd, aangevallen. Ouders zaten huilend tegenover me omdat hun kind te horen kreeg: als je nog één keer op school komt, doen we je wat! Dat kind zit nog thuis.”

Hoe reageer je daarop?

“De NCAB brengt dit probleem onder de aandacht, in samenwerking met andere overheden. Mensen moeten antisemitisme niet op zijn beloop laten. Er is een brief vanuit de PO- en VO-raad naar alle scholen gegaan met de vraag om in te grijpen als hier sprake van is. Alle burgemeesters zijn opgeroepen bij demonstraties direct in te grijpen als leuzen over de grens van het antisemitisme gaan. Verder hebben alle Europese en Amerikaanse NCAB’s social media platforms opgeroepen om antisemitische content te weren.”

Heb je behalve over de Holocaustherdenking nog meer contact met VWS?

“Wij kijken ook hoe we het ministerie kunnen ondersteunen in de sport. Wij brengen expertise in: hoe herken je antisemitisme in het voetbal? Wat werkt tegen antisemitisme en wat niet? Hoe zit het met strafrecht en strafmaat? Hoe pak je online antisemitisme aan?

Sommige supporters zeggen over de spreekkoren in het stadion: ‘Dat is geen antisemitisme. Met Joden bedoelen we Ajacieden.’ Maar de supporters van Ajax gaan het stadion uit en zijn dan weer Jan en Piet. Iemand die Joods is, is dat zeven dagen per week. En als er wordt geroepen dat Joden aan het gas moeten, is dat voor Joden natuurlijk niet alleen naar, maar ook intimiderend. Dat Jood voor sommigen tot scheldwoord is verworden, komt voor een groot deel door het voetbal.”

Hoe valt antisemitisme aan te pakken?

“Sommigen zeggen: er is niks tegen antisemitisme te doen. Maar het is net als bij andere vormen van criminaliteit: het zal er altijd zijn. En bij straffeloosheid groeit het fenomeen. Je kunt antisemitisme heel goed via het strafrecht aanpakken. Daders hebben vaak normale beroepen en die willen niet voor de rechter staan. Ook al pak je maar een of twee mensen aan: de afschrikwekkende werking is groot. Mensen denken in het vervolg dan wel twee keer na voor ze zich er schuldig aan maken. In de amateursport moeten clubs voorlichting geven over de Tweede Wereldoorlog en antisemitisme. Laten weten dat antisemitisme echt niet oké is. En handhaven, bijvoorbeeld wanneer iemand voor ‘Jood’ wordt uitgescholden: meteen naar de scheidsrechter stappen.”

Waarom is de NCAB eigenlijk opgericht?

“In Nederland is hiermee gehoor gegeven aan een oproep van de EU om in alle lidstaten een nationaal coördinator antisemitismebestrijding aan te stellen. Doel is: weerbaarheid in de samenleving tegen antisemitisme. Dat verschijnsel verandert steeds van thema. Het vormt zich naar de crisis die zich voordoet. In de coronaperiode zou het virus verspreid worden door Joden en was het een manier om de wereld te onderwerpen. In de Middeleeuwen kregen Joden de schuld van de pest. Ze worden gezien als zondebok, geheime kracht of parasiet.

Let wel: antisemitisme is een voorteken van andere problemen. Het wordt gevolgd door andere vormen van haat en discriminatie van andere groepen. Het bestrijden van antisemitisme is niet de verantwoordelijkheid van Joden: het is onderdeel van de bescherming van de democratische rechtstaat en de samenleving als geheel.”