Foto De Heinenoordtunnel (A29) moet duurzamer en energiezuiniger worden.
Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) werkt samen met provincies, gemeenten, waterschappen, bedrijven, bewoners en maatschappelijke organisaties aan duurzame gebiedsontwikkeling. De projecten die wij uitvoeren hebben impact op de omgeving. Daarom hebben we in een vroeg stadium contact met gebiedspartners. Het doel: een betere, robuustere en duurzamere leefomgeving met aandacht voor ruimtelijke kwaliteit.
Aanpak
Bij duurzame gebiedsontwikkeling zoeken we met gebiedspartners naar samenhang van verschillende functies in een gebied. Gebiedsgerichte samenwerking is geen doel op zich, maar een middel dat bijdraagt aan onze duurzaamheidsdoelen en die van onze gebiedspartners.
Met de Aanpak Duurzaam GWW (voor de grond-, weg- en waterbouwsector) worden projecten duurzaam. Het is een procesaanpak waarbij we samen met gebiedspartners ambities, belangen en doelen vertalen naar opgaven en maatregelen. Deze aanpak bestaat uit een aantal instrumenten, waaronder de Omgevingswijzer met 12 thema's en het Ambitieweb. Om een gebied vervolgens zo duurzaam mogelijk te ontwikkelen, kijken we in het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) naar de thema’s klimaatmitigatie, energie, circulaire economie, klimaatadaptatie en gezondheid. We kijken over de grens van het project, waardoor ook ruimte ontstaat voor de ambities van gebiedspartners.
Rollen en resultaten
Het eindbeeld van duurzame gebiedsontwikkeling staat vooraf niet vast. Het is daarom des te belangrijker om vooraf procesafspraken te maken over de samenwerking en onderlinge rollen, taken en verantwoordelijkheden. We onderscheiden hiervoor drie rollen voor gebiedsontwikkeling: gebiedspartner, uitvoerder en beheerder. Deze rollen kunnen na verloop van tijd verschuiven. Om een beeld te schetsen van de praktijk behandelen we in dit hoofdstuk een paar voorbeeldprojecten uit 2020.
Uitvoerder
In onze rol als uitvoerder voeren we drie soorten projecten uit: aanleg (waarvoor we het MIRT gebruiken), onderhoud en vervanging & renovatie. MIRT-trajecten bieden kansen om stappen te zetten naar een duurzame inrichting van Nederland. IenW actualiseerde in 2020 de Handreiking Verduurzaming MIRT. Naast handreikingen over duurzaamheidsthema’s is hierin ook een grote rol weggelegd voor samenwerking met gebiedspartners. We gaan met gebiedspartners in gesprek over het afstemmen van onze infrastructuur op de verschillende kenmerken, identiteiten en functies van een gebied.
Bereikbaarheidsmaatregelen Hoeksche Waard (voorbereidingsfase)
De Heinenoordtunnel (A29) is toe aan groot onderhoud. Rijkswaterstaat (RWS) is uitvoerder en probeert duurzaamheidsmaatregelen mee te nemen in het project.
RWS stelde in 2018 een bereikbaarheidsplan op met medewerking van de gemeenten Hoeksche Waard, Goeree Overflakkee, Barendrecht, Rotterdam, Drechtsteden en Nissewaard, de provincie Zuid-Holland, het waterschap Hollandse Delta, het Havenbedrijf Rotterdam en Metropoolregio Rotterdam Den Haag. In het proces zijn ook verschillende gesprekken gevoerd met ondernemersverenigingen, bedrijven en weggebruikers. Inwoners van de Hoeksche Waard worden tijdens de werkzaamheden (2023 – 2024) zo’n 40 kilometer omgeleid. Al deze omrijdende auto’s – zo’n 100.000 per dag als iedereen blijft reizen en in de auto blijft zitten – zorgen voor extra CO2-uitstoot. Iedereen laten omrijden is onmogelijk.
Tijdens het uitwerken van het bereikbaarheidsplan in concrete maatregelen is gekeken naar zowel tijdelijke als structurele maatregelen. Zo wordt een rotonde in de N217 verbreed en worden weggebruikers gestimuleerd om minder vaak de auto te pakken. Voor dit laatste wordt ook de medewerking gevraagd van bedrijven en werkgevers.
Doelen
Met de renovatie wil RWS de tunnel waar mogelijk duurzamer en energiezuiniger maken, onder meer door nieuwe ledverlichting en betere lichtroosters bij de ingang. Hierdoor wordt de tunnel lichter en kan het energieverbruik omlaag. Zonnepanelen in de buurt van de tunnel moeten elke dag de energie opwekken die nodig is voor de normale operatie. Verder keek RWS met de regio naar hoe het netwerk robuuster kan worden en wat aan structurele maatregelen nodig is om een omschakeling naar een duurzame mobiliteit en een betere bereikbaarheid mogelijk te maken.
Resultaten 2020
Met de gemeente Hoeksche Waard, de provincie Zuid-Holland en het waterschap Hollandse Delta zijn afspraken gemaakt over de structurele maatregelen en wie welke mobiliteits- en bereikbaarheidsmaatregelen uitvoert en wie wat financiert. Dit leidde tot een getekende Samenwerkingsovereenkomst in zomer 2020. De financiering is inmiddels bij het ministerie en in de gemeenteraad, Provinciale Staten en het waterschap vastgelegd.
Beheerder
RWS krijgt als beheerder verzoeken om initiatieven op het areaal te ontplooien. We geven niet alleen vergunningen af, maar verhuren ook onze grond voor verschillende doeleinden. Zo krijgen we aanvragen voor het opstellen van windturbines, het aanleggen van waterbekkens, het pachten voor landbouwgebruik of het inzaaien van bermen met vlindervriendelijke bloemen. We gaan met initiatiefnemers in gesprek over de mogelijkheden voor meervoudig ruimtegebruik, door bijvoorbeeld aan te sluiten bij de Regionale Energiestrategieën.
Gebiedspartner
In de rol van gebiedspartner werken we samen met anderen aan een gebiedsopgave. Hierbij ligt het initiatief bij derden. Ons netwerk, onze kennis en expertise helpen de gebiedspartners hun doelen te behalen.
Rivierklimaatpark IJsselpoort
Samen met inwoners, agrariërs en andere ondernemers maakten we in 2019 een plan voor de aanleg van een duurzaam buitendijks gebied tussen Arnhem en Giesbeek: Rivierklimaatpark IJsselpoort. Natuurmonumenten nam het initiatief voor een gebiedsvisie en kreeg de gemeenten, provincie Gelderland en RWS mee. Inmiddels werken tien gebiedspartners samen aan deze duurzame gebiedsontwikkeling.
Doelen
De doelen van deze duurzame gebiedsontwikkeling:
- Waterveiligheid: een lagere waterstand door rivierverruiming van de IJssel om extreem hoogwater door de klimaatverandering op te kunnen vangen.
- Natuur en waterkwaliteit: meer biodiversiteit door een geul, natuurvriendelijke oevers, ooibos, faunapassage en extensivering van de landbouw.
- Scheepvaart: het oplossen van knelpunten in de vaarweg om de huidige baggerinspanning te verlagen.
- Rivierbodemligging: het stopzetten van de uitschuring van de rivierbodem.
- Recreatie: betere toegankelijkheid voor recreanten door het inrichten van entreepunten en struinpaden.
- Economie: een beter toekomstperspectief voor agrariërs en een overslagbedrijf. Ook is er ruimte voor de winning van kleinschalige duurzame energie.
De diverse partijen kunnen verschillende belangen hebben. Denk aan rivierverruiming en landbouw, landbouw en natuur en natuur en recreatie. Over deze onderwerpen gingen de partners met elkaar in gesprek om zo tot een optimale inrichting te komen.
Resultaten 2020
Inmiddels is de verkenningsfase afgerond. Minister Cora van Nieuwenhuizen, de gemeenteraden, het waterschap en de provincie Gelderland gaven in 2020 akkoord. Daarna startte de planuitwerking. In de nieuwe rol van beheerder startte RWS de planstudie en nam de trekkersrol over. We werken samen met partners in de huidige planstudiefase aan verschillende doelen, zoals beschreven in de samenwerkingsovereenkomst. De overeenkomst is in 2020 door alle partners ondertekend. De rol van RWS verschoof daarmee van beheerder naar gebiedspartner.
Planning
In de huidige planstudiefase werken we plannen uit voor de aanleg van het rivierklimaatpark. De realisatiefase staat gepland tussen 2024 en 2028. In de huidige fase bepalen we hoe we de duurzaamheidseisen meegeven aan de uitvoerder. Na oplevering kan de doorstroomcapaciteit van de IJssel in de toekomst redelijk eenvoudig worden vergroot als dat nodig is.
Dilemma's
Duurzame gebiedsontwikkeling vraagt om een andere manier van werken. Leren en ervaring opdoen kost tijd, vooral omdat projecten soms minimaal vijf jaar lopen. Dit is een complex proces. We werken samen met meerdere gebiedspartners die verschillende doelen nastreven, de ruimte is schaars en we moeten kiezen tussen verschillende maatschappelijke ontwikkelingen. Ook botsen sommige initiatieven van derden met onze kerntaken, zoals veiligheid en bereikbaarheid en waterberging en waterveiligheid. Dit maakt het vastleggen van duidelijke afspraken over verantwoordelijkheden tussen gebiedspartners en het opstellen van KPI’s voor duurzame gebiedsontwikkeling lastig.
Conclusie
De tijd waarin we ons beperken tot het aanleggen en onderhouden van infrastructuur is voorbij. We ontwikkelen de openbare ruimte steeds meer samen met onze gebiedspartners. Dit proces is complex en lastig te meten, onder meer door de verschillende belangen en schaarse ruimte. Hier doen we momenteel ervaring mee op. We zorgen daarmee voor meer samenhang in het landschap en balans tussen de verschillende functies. Zo dragen we niet alleen bij aan onze eigen ambities, maar ook aan die van onze partners.
‘Duurzame samenwerking is vooral mensenwerk’
Heemraad Frank Wissink is namens het waterschap Rijn en IJssel een oudgediende in de stuurgroep van het Rivierklimaatpark IJsselpoort. In 2020 gingen minister Van Nieuwenhuizen, gemeenteraden, het waterschap en de provincie Gelderland definitief akkoord met de plannen voor het park.
‘De tien partners in de stuurgroep moeten uit totaal verschillende invalshoeken samen chocolade maken van het Rivierklimaatpark. Dat we hier in zijn geslaagd, vind ik een enorme prestatie. Dat was vooraf wel een zorgpunt voor mij.’
Krachtig samenspel
‘Bij zo’n langdurig en ingewikkeld project is duurzame samenwerking vooral mensenwerk. Iedereen heeft eigen belangen: de ene partij wil woningbouw, de ander juist meer recreatie of een wegverhoging. Voor mij staat waterstandsdaling en -veiligheid voorop, anders heeft deze samenwerking voor het waterschap geen meerwaarde. Uiteindelijk streven we naar een krachtig samenspel tussen dijkversterking en rivierverruiming. Dan ontstaan er vanzelf meekoppelkansen en haken andere partijen aan op het gebied van duurzame landbouw, natuur of recreatie.’
In de geest van de Omgevingswet
‘Ik ben heel tevreden over de samenwerking met IenW. De tijden zijn ook veranderd. Dertig jaar geleden bepaalde het waterschap eenzijdig waar dijken kwamen te liggen en hoe ze eruit moesten zien. IenW gaf op zijn beurt aan welke regels er golden. Er was toen echter weinig mogelijk. Nu denkt het ministerie veel meer in de geest van de Omgevingswet. Ideeën van partners worden serieus bekeken en niet meer geblokkeerd door wet- en regelgeving. Deze duurzame gebiedssamenwerking is een enorme stap. Er praten toch negen partners mee over jullie beheergebied.’
Brug met inwoners
‘Binnenkort verschuift het project van publieke naar een publiek-private samenwerking. Dan zitten we aan de keukentafel met bedrijven, agrariërs en inwoners. Dat is een hele andere tak van sport. Voor IenW is dit relatief nieuw en de afstand met onze inwoners misschien net te groot. Gebruik daarom de betrokken gemeenten, provincie en waterschap om die brug te slaan.’
