Waterbeheer

Waterbeleid van het ministerie van IenW en de uitvoering door RWS

Ons waterbeleid en de uitvoering daarvan door Rijkswaterstaat (RWS) in het beheer omvat de volgende taken:

• Waterveiligheid: Werken aan de bescherming van Nederland tegen overstromingen door het beheren en op orde houden van de primaire waterkeringen langs de kust, het IJsselmeergebied en de rivieren en het handhaven van de kustlijn.
• Ecologische en chemische waterkwaliteit: Zorgen voor een goede milieutoestand van het oppervlakte- en grondwater en de Noordzee.
• Waterkwantiteit: Het waterbeleid en -beheer moet zorgen dat Nederland over voldoende zoetwater beschikt. Dit gebeurt door het sturen van de waterverdeling over de riviertakken en het op orde houden van de watervoorziening en waterafvoer in samenhang tussen het HWS en het regionale watersysteem. Het gaat daarbij om het bestrijden van wateroverlast en -tekorten en het tegengaan en reguleren van verzilting van zoet water.
• Natuur: Het (samen met provincies en waterschappen) beheren van de Natura2000-gebieden in het HWS (inclusief de aangrenzende oevers en uiterwaarden) en het behalen van de doelstellingen voor instandhouding en ontwikkeling volgens de N2000-beheerplannen.
• Energie op/uit water: Onderzoek doen naar de potentiële rol van de rijkswateren bij de energietransitie en het faciliteren van projecten voor de opwekking van hernieuwbare energie op en in het HWS.

Waterbeheer heeft verschillende raakvlakken en overlap met andere thema’s in dit duurzaamheidsverslag. Denk hierbij aan klimaatadaptatie, energietransitie, energieverbruik en emissies in de keten, en biodiversiteit. Dit komt ook terug in deze hoofdstukken. Daarom richten we ons in dit hoofdstuk tot een aantal voorbeelden die illustratief zijn voor duurzaam waterbeheer en waar in 2020 stappen in zijn gezet. Waar van toepassing illustreren we de raakvlakken met andere thema’s in dit duurzaamheidsverslag.

Aanpak

Onder het thema duurzaam waterbeheer maken we onderscheid tussen zorgen voor voldoende water dat veilig, ecologisch gezond en schoon is (‘wat’), en het op duurzame wijze beheren daarvan (‘hoe’). 

IenW vult de ‘wat’-taken in door het beleid en de uitvoering van een aantal programma’s (zie hieronder voor verdere uitleg):

• Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP)
• Kaderrichtlijn Water (KRW)
• Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRM) 
• Programmatische Aanpak Grote Wateren (PAGW) 

Daarnaast stellen we de Natura2000-beheerplannen in de rijkswateren op in opdracht van het ministerie van LNV en voeren deze uit. Ook geven we uitvoering aan de Delta-aanpak waterkwaliteit. Deze aanpak richt zich op verdere verbetering ten behoeve van de KRW, maar ook op aanvullende doelen ten aanzien van opkomende en zorgwekkende stoffen, zwerfafval en emissies uit de landbouw (meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen).

IenW vult het ‘hoe’ in door het duurzaam uitvoeren van operationele waterbeheertaken zoals onderhoud, verdeling van water, bediening van sluizen, stuwen en gemalen, en vergunningverlening.

Doelen

De verschillende programma’s hebben elk hun eigen specifieke (vaak in Europees verband verplichte en afgestemde) doelstellingen voor een groot aantal parameters. In 2020 verscheen de Jaarrapportage Ecologische waterkwaliteit en natuur 2019. Hierin rapporteren we in samenhang over de gezamenlijke voortgang van de maatregelen en het doelbereik van de KRW, PAGW en Natura2000. In 2020 stelden we ook de Stroomgebiedbeheerplannen 2022-2027 op. Hierin is per waterlichaam aangegeven wat de doelen zijn en welke KRW-maatregelen tot 2027 worden uitgevoerd.

De doelstellingen op het gebied van duurzaamheid zijn voor Waterbeheer gelijk aan onze klimaatneutrale en circulaire doelstellingen in 2030. Er zijn geen aparte doelstellingen geformuleerd, anders dan voldoen aan Europese richtlijnen. In het NWP 2016-2021 wordt duurzaamheid wel als doel genoemd, maar nog niet verder gespecificeerd. Voldoende, schoon en gezond water zijn dus de doelstellingen bovenop onze algemeen geldende doelen.

Meten van de voortgang

Nederland stelt de KRW-rapportages op waarin de doelen en de toestandsbeoordeling van de KRW in alle waterlichamen worden gerapporteerd. Data en rapportages worden ontsloten door het Informatiehuis Water via www.waterkwaliteitsportaal.nl. De monitoringsdata voor de Kaderrichtlijn Marien worden ontsloten door het Informatiehuis Marien via www.informatiehuismarien.nl.

Het KRW Monitoringsprogramma vormt de basis voor de beoordeling van de ecologische en chemische toestand en de effecten van maatregelen.

In 2020 verscheen de Nationale Analyse Waterkwaliteit. Hierin staat dat met uitvoering van alle geplande maatregelen de ecologische doelstellingen van de KRW in de rijkswateren in 2027 binnen bereik zijn. Wel ligt nog een grote opgave ten aanzien van de chemische waterkwaliteit.

Resultaten

Duurzaam veilig, schoon en ecologisch gezond watersysteem (‘wat’)

Hieronder staan enkele voorbeelden van hoe we in deze programma’s in 2020 met duurzaamheid omgingen.

KRW

In 2020 zijn een aantal projecten uit de tweede tranche (2016-2021) uitgevoerd of opgeleverd. Zo gaan we aan de slag met de aanleg van een getijdenpark ter hoogte van Maassluis. De maatregelen voor de derde tranche vastgelegd in de Stroomgebiedbeheerplannen 2022-2027. Hierover rapporteren we in de Jaarrapportage Ecologische waterkwaliteit en natuur 2020. 

Programmatische Aanpak Grote Wateren (PAGW)

In de PAGW staan aanvullend op de KRW drie doelen centraal: het herstellen van de natuurlijke dynamiek, het weer met elkaar verbinden van de grote wateren en het achterland, en het (her)ontwikkelen van ontbrekende – of eerder verloren gegane – leefgebieden voor plant en dier. Waar mogelijk worden Innovatieve werkwijzen toegepast, zoals bouwen met slib in de Marker Wadden.

KRM

Het KRM-monitoringprogramma is in 2020 geactualiseerd en op 4 september 2020 aan de Tweede Kamer gezonden. Het programma beschrijft de onderwerpen die gemonitord zullen worden, waaronder biodiversiteit, zeebodemintegriteit, vervuilende stoffen, marien zwerfvuil en onderwatergeluid, en de manier waarop die monitoring plaatsvindt.

Natura2000

Het Natura2000-doel is het bereiken van een gunstige staat van instandhouding voor doelsoorten en leefomgevingen. In opdracht van het ministerie van LNV neemt RWS het voortouw in het opstellen en uitvoeren van beheerplannen voor 25 Natura2000-gebieden die (grotendeels) in het HWS liggen. Daarnaast draagt RWS bij aan 28 andere Natura2000-beheerplannen voor gebieden die deels in de rijkswateren liggen, maar waar een provincie voortouwnemer is.

In 2020 was de eerste generatie beheerplannen grotendeels in uitvoering en voor veel gebieden de tweede generatie in voorbereiding. In deze eerste generatie beheerplannen ligt de nadruk op het stoppen van verdere achteruitgang. De volgende generaties werken toe naar het bereiken van alle doelen in 2050. Zie ook het hoofdstuk Biodiversiteit.

Delta-aanpak Waterkwaliteit

(Opkomende en zeer zorgwekkende) stoffen en vergunningverlening

RWS deed in het kader van de Delta-aanpak Waterkwaliteit onderzoek naar vergunningverlening. Hieruit bleek dat een substantieel deel van de vergunningen niet op alle punten voldeed aan de actuele vereisten en moest worden aangepast. Er is gewerkt aan een inhaalslag, te beginnen met de 200 meest risicovolle vergunningen. RWS actualiseert waar nodig de vergunningen voor directe lozingen op de rijkswateren. Hierbij is nadrukkelijk aandacht voor de opkomende en zeer zorgwekkende stoffen.

Pilots afvang (plastic) zwerfafval 

RWS startte in 2020 een innovatieve pilot in de Vijfsluizerhaven aan de Nieuwe Maas in Schiedam. Er werd een oplossing gezocht voor het afdrijven van zwerfafval door de werking van eb, vloed en wind naar de Vijfsluizerhaven en het achterliggende aangelegde natuurgebied.

Het gaat om een systeem met vangarmen (Catchy) dat zwerfafval uit de rivier opvangt en opslaat in een drijvende opvangbak. Het opvangsysteem vangt zowel drijvend zwerfafval als afval onder het wateroppervlak af. Het pilotsysteem ging in oktober 2020 in gebruik en blijft tenminste tot medio 2021 in de Vijfsluizerhaven.

Met deze pilot wil RWS de hoeveelheid, samenstelling en herkomst van het afgevangen zwerfafval analyseren en onderzoek doen naar duurzame en kosteneffectieve verwerkingsmogelijkheden. De resultaten zijn naar verwachting in juni 2021 bekend. Mede op grond hiervan besluit de minister na 2021 verder over de inzet van vangarmen voor plasticafvang en de rol en taken van RWS daarin. 

Monitoring zwerfafval in water

RWS ontwikkelt een monitoringsmethodiek om hoeveelheden, samenstelling, hotspots en herkomst van plastic in rivieren beter in beeld te brengen. Hiermee wil RWS meer inzicht krijgen in de omvang van het zwerfafvalprobleem in water en maatregelen ontwikkelen en verbeteren. 

RWS stelde met de Wageningen Universiteit en Research (WUR) een routekaart op die de stappen naar een goede monitoringsmethodiek beschrijft. De routekaart geeft prioriteiten en ontwikkelpaden en beschrijft welke onderzoeken moeten worden uitgevoerd. Op basis hiervan starten in 2021 monitoringprojecten. Deze moeten leiden tot uitvoerbare, betrouwbare en gestandaardiseerde meettechnieken voor zwerfafval in rivieren.

Zie ter illustratie de introductiefilm Netwerkdag Monitoring Zwerfafval Rivieren.

Duurzaam uitvoeren van het waterbeheer (‘hoe’)

Naast het beheer van een duurzaam watersysteem richten we ons op het duurzaam uitvoeren van het waterbeheer. Het waterbeheer zelf is ook verantwoordelijk voor energieverbruik, bijvoorbeeld voor de bediening van stuwen, sluizen en gemalen, dijkonderhoud en –versterking, en kustonderhoud. Het gebruikt daarnaast materialen voor de aanleg en het onderhoud van werken. Het verduurzamen van het waterbeheer is gericht op het reduceren van het energieverbruik en de uitstoot van broeikasgassen, het gebruik van duurzaam geproduceerd en/of gerecycled materiaal en minder gebruik van primaire grondstoffen. 

Energie uit water

IenW onderzoekt of en hoe water een belangrijke bijdrage kan leveren aan de transitie naar hernieuwbare energie. Dit doen we binnen de randvoorwaarden en normen van waterveiligheid, schoon en voldoende water en rekening houdend met andere gebruiksfuncties als scheepvaart, landbouw en ecologie. Het watersysteem kan een bron van energie zijn. Dit is onderzocht in de Green Deal aquathermie en de verkenning Elektriciteit uit water, die in samenwerking met EZK is opgesteld. Het watersysteem kan ook dienen als ruimte voor andere duurzame energiebronnen, vooral zon en wind (zie Routekaart Zon op Water, Routekaart Wind op zee en de IenW-areaalstrategie). In het hoofdstuk Energietransitie gaan we hier dieper op in.

HWBP

Binnen het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) is ons doel om duurzaamheid en ruimtelijke kwaliteit in 2023 structureel te borgen in alle HWBP-projecten. Hierbij willen we aansluiten op de doelen en eisen van de Omgevingswet. De Programmatische aanpak duurzaamheid en ruimtelijke kwaliteit HWBP is in 2020 vastgesteld. Ook onderzochten RWS en waterschappen in hoeverre de verschillende opdrachtgevers van HWBP-projecten gebruik kunnen maken van dezelfde methodieken. Hiermee willen we het opnemen van duurzaamheid in projecten versnellen.

Een praktische toepassing van deze duurzame uitgangspunten staat onder andere in de Projectoverstijgende Verkenning Dijkversterking met Gebiedseigen Grond (POV-DGG). Met deze verkenning wordt aangestuurd op ‘grondgestuurd’ ontwerpen. Hierbij vormt het in de omgeving beschikbare materiaal het uitgangspunt voor het ontwerp van de dijk. Dit werd toegepast binnen de projecten Dubbele Dijk (versterking van de dijk tussen Eemshaven-Delfzijl) en de Brede Groene Dijk (tussen de punt van Reide en Duitsland). Uit de eerste fase van de verkenning blijkt dat het toepassen van gebiedseigen grond duurzaamheidswinst oplevert.

Binnen het HWBP gunden we in 2020 definitief een innovatief contract voor emissieloos aanbesteden bij de Sterke Lekdijk. De duurzaamheidsambitie is expliciet opgenomen in het contract, evenals de wens om te werken met emissieloos materieel. Het gaat om een langlopend project, dus de markt heeft ook een lange terugverdientijd. Dit maakt deze innovatieve vorm van contracteren interessant voor de verschillende marktpartijen.

Dilemma's

Verschillende duurzaamheidsdoelen kunnen elkaar beïnvloeden. Zo kunnen drijvende zonnecellen ongewenste ecologische effecten hebben op het onderwaterleven door het wegnemen van de lichtinval. Op dit soort dilemma’s anticiperen we door het doen van onderzoek, ook in pilots. Om een juiste afweging te kunnen maken, doet RWS samen met andere overheden, marktpartijen en onderzoeksinstellingen vervolgonderzoek naar de ecologische effecten van drijvende zonnepanelen en de hieruit af te leiden kaders en randvoorwaarden voor vergunningverlening. Dit onderzoek is in 2020 gestart.

Een ander dilemma is het detecteren van zorgwekkende stoffen: we kunnen dit steeds meer aantonen door betere analysetechnieken. Sommige stoffen die in principe niet in het milieu aanwezig mogen zijn worden hierdoor sneller en beter detecteerbaar. Hieronder vallen ook persistente stoffen. Deze stoffen worden al lang niet meer gebruikt of zijn zelfs verboden, maar worden nog wel in het milieu aangetroffen. Dit heeft ook gevolgen voor de kwaliteit van waterbodems en het beheer daarvan (baggeren en opspuiten). Hierdoor kunnen andere duurzaamheidsdoelen in het gedrang komen.

Conclusie

De verbetering van de waterkwaliteit zette zich in 2020 door. Het uiteindelijk behalen van alle doelen eind 2027 vraagt echter nog een grote inspanning, met name voor de chemische waterkwaliteit. Daarnaast dienen zich nieuwe waterkwaliteitsproblemen aan op het gebied van opkomende en zeer zorgwekkende stoffen. 

Het verduurzamen van het waterbeheer zelf krijgt geleidelijk vorm. Zowel in aanleg, vervangen en renovatie als het beheer en onderhoud speelt duurzaamheid mee in de afweging in de programma’s. De grootste CO2-reductie verwachten we op termijn door het zoeken naar en toepassen van innovatieve technieken. Dit doen we voor zowel kustonderhoud en vaarwegonderhoud als bij aanlegprojecten als het HWBP. Dit zijn echter langjarige opgaves. Nieuwe technieken moeten worden geverifieerd, waardoor we niet op korte termijn resultaten verwachten.