Foto Tacitusbrug A50 over de Waal bij Ewijk.
Op, in en langs onze watersystemen en infrastructuur leven veel verschillende soorten planten en dieren. In dit hoofdstuk rapporteren we over onze aanpak en resultaten op het gebied van behoud en herstel van de biodiversiteit.
Biodiversiteit heeft niet alleen een eigen, intrinsieke, waarde, het levert ook een onmisbare bijdrage aan onze samenleving. Denk aan water en luchtkwaliteit, CO₂-opslag en een verzekering tegen plagen, maar ook aan meer abstracte bijdragen zoals rust en schoonheid. Als de biodiversiteit afneemt, vermindert ook de stabiliteit van ecosystemen en daarmee de leveringszekerheid van de producten en diensten die de natuur ons levert. Mede daarom is het belangrijk dat we alles wat we doen duurzaam doen.
Rol van IenW in biodiversiteit
Als beheerder van de grote wateren en voortouwnemer voor beheerplannen voor 24 Natura 2000-gebieden, is Rijkswaterstaat onder meer verantwoordelijk voor het behalen van ecologische doelen vanuit het waterbeleid en voor het halen van Natura 2000-doelen. Ook met de uitvoering van de Kaderrichtlijn Water, de Programmatische Aanpak Grote Wateren en de Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRM) dragen we bij aan het behoud en herstel van biodiversiteit in deze wateren. We zijn ook initiatiefnemer van projecten. Voor de activiteiten langs het hoofdwegennet en de kanalen is de Wet Natuurbescherming het uitgangspunt. Als we deze taken goed uitvoeren, leveren we een bijdrage aan het verbeteren van de natuurkwaliteit en het versterken van de biodiversiteit.
Beleidsverantwoordelijkheid ministerie van LNV
Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) richt zich met zijn natuurbeleid natuurbeleid op het behouden en versterken van de Nederlandse natuur. Daaronder valt ook het behoud van de verschillende plant- en diersoorten (biodiversiteit). Jaarlijks verantwoordt het ministerie van LNV de nationale uitvoering van biodiversiteit in de LNV-jaarverantwoording.
Doelstelling
Een concreet eigen doel voor biodiversiteitsherstel heeft IenW niet. Wel hebben we ten aanzien van het behoud en herstel van biodiversiteit wettelijke taken (zoals voortkomend uit Europese richtlijnen). De Nationale Omgevingsvisie benadrukt het nationale belang van biodiversiteitsherstel. In 2022 vindt een verdiepende inventarisatie plaats van de opgave van IenW op het gebied van biodiversiteit en krijgt het onderwerp, na besluitvorming, een structurele plek in de organisatie.
2021: toenemende ambitie, middelen en vraag
Het aantal soorten planten en dieren loopt wereldwijd terug, ook in Nederland en op ons beheersgebied. Toch zijn er in 2021 positieve ontwikkelingen te melden. Zo gaat het mede dankzij de uitvoering van de Kaderrichtlijn Water beter in het water dan op het land. Met sommige soorten, zoals de otter, gaat het steeds beter en de urgentie van biodiversiteitsherstel wordt steeds duidelijker gezien. We hebben in toenemende mate aandacht voor het behoud en herstel van biodiversiteit in ons beheergebied.
Naast de al genoemde lopende programma’s konden we in 2021 ook werken aan een verhoogde natuurkwaliteit in ons beheergebied met financiële bijdragen van het Programma Natuur van het ministerie LNV.
Met een opdracht van 32,9 miljoen euro kan Rijkswaterstaat tot en met 2023 in zijn netwerken concrete maatregelen kan uitvoeren die positief bijdragen aan het herstel van natuur in en rond stikstofgevoelige wateren en wegen. Zoals het herstellen van stroomdalgrasland in de Noordwaard en de droge heide en kalkgrasland in de bermen van de Veluwe en in Zuid-Nederland. De maatregelen voor de tweede fase van het Programma Natuur (2024-2030) worden nog uitgewerkt.
Biodiversiteit in concrete resultaten
Bermen langs snelwegen Veluwe en Zuid-Nederland overgangszones
Gebieden die grenzen aan een gebied met een Natura 2000-status zijn cruciaal in het aanpakken van het stikstofprobleem en ecosysteemherstel. In 2021 hebben wij bepaalde watersystemen, terreinen in eigendom bij IenW en bermen langs snelwegen op de Veluwe en in Zuid-Nederland bij LNV voorgedragen voor het Programma Natuur van LNV. Met geld uit dit programma kan Rijkswaterstaat in zogenaamde overgangszones beheermaatregelen uitvoeren om de kwaliteit van dat beheergebied als leefgebied van kwetsbare soorten op peil te houden. Dit draagt onder meer bij aan de diversiteit aan paddenstoelen op de Veluwe.
Zeldzame reptielen en overstekende eekhoorns gespot
Op vier locaties in ons beheergebied met een hoge biodiversiteit heeft een nulmeting plaatsgevonden. Bij deze inventarisatie in 2021 zijn vele zeldzame broedvogels, dagvlinders, reptielen en plantensoorten aangetroffen. We hebben dit jaar ook de wegportalen waardoor vleermuizen, boommarters en eekhoorns snelwegen veilig kunnen passeren gemonitord. Die monitoring laat zien dat de doelsoorten de portalen daadwerkelijk gebruiken.
Groene geluidschermen N3
Ook bij de vervanging en renovatie van verouderde Rijkswaterstaatinfrastructuur benutten projectteams kansen voor het versterken van de biodiversiteit. Zo startte het team achter de renovatie N3 in samenwerking met gemeentes dit jaar met de realisatie van groene geluidschermen. De groene aankleding van de schermen moet leiden tot een vergroting van de biodiversiteit.
De otter zwemt uit
De otter, een icoonsoort voor de voedselketen in het watersysteem en de verbinding tussen watersystemen, komt steeds meer voor in onze watergebieden. We hebben op verschillende delen van het land faunapassages aangelegd zodat otters veilig de weg kunnen oversteken. Dat is belangrijk omdat de otter zich vooral over land verplaatst. De otter profiteert ook van de verbeterde waterkwaliteit en het verbinden en vergroten van leefgebieden. Zo groeit de populatie otters in Nederland en wordt deze soort op steeds meer plaatsen gezien ook in de buurt van stedelijke gebieden zoals Amsterdam en Amersfoort. Hij is in 2021 gesignaleerd in het Zwarte Meer, Zwarte Water en diverse Rijktakken.
Inschatting vegetatiesoorten door drone-experiment
In september van 2021 hebben we testvluchten uitgevoerd om te kijken of en in hoeverre een drone ingezet kan worden om fysieke taken over te nemen bij kwelderonderhoud. We kregen een duidelijk, gedetailleerd, scherp beeld van de dammen. Onder meer de verschillende vegetatiestructuren en individuele planten waren duidelijk zichtbaar.
Met de hierboven genoemde resultaten levert IenW een bijdrage aan het behalen van de SDG’s 13, 14 en 15.
Dilemma’s en uitdagingen
Om vinger aan de pols te houden over de kwaliteit van de leefomgeving, willen we graag overkoepelende indicatoren gebruiken die informatie geven over de stand van biodiversiteit in ons beheergebied. We monitoren langjarig de trends en losse indicatoren voor natuur- en waterkwaliteitstaken. Maar informatie over trends en losse indicatoren leidt niet tot een algemene conclusie over biodiversiteit.
In de Programmatische Aanpak Grote Wateren worden grote projecten uitgevoerd om de ecologische waterkwaliteit te verbeteren. Om de voortgang van deze verbetering in de tijd te kunnen volgen, hebben we het Dashboard Systeemkwaliteit Grote Wateren opgesteld. Onderdeel hiervan is de Indicator Biodiversiteit, die gebruikmaakt van de gegevens uit de Monitoring Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL) en speciaal is ontwikkeld voor de grote wateren. In 2022 en 2023 wordt deze indicator berekend voor alle gebieden uit de Programmatische Aanpak Grote Wateren als eerste meting.
Beschikbare informatie uit andere meetnetten en landelijke tellingen zijn niet zomaar door te vertalen naar ons beheergebied. In andere gebieden worden tellingen bovendien vaak uitgevoerd door vrijwilligers. Dat is om veiligheidsredenen op ons beheergebied meestal niet mogelijk, omdat dit bijvoorbeeld naast de snelweg ligt. Daarom werken we aan een dashboard om de trends in de biodiversiteit in beeld te brengen.
Daarnaast is er veel ruimtedruk op het water en de bermen. Naast onze kerntaken zoeken we voor verschillende maatschappelijke opgaven zoals biodiversiteit, energietransitie en klimaatadaptatie ruimte in ons beheergebied. Hiervoor ontwikkelen we een areaalstrategie. Daarin gaan we op zoek naar manieren waarop het beheergebied gebruikt kan worden voor verschillende opgaven die goed samengaan.
Toekomst
In 2022 is Rijkswaterstaat partner geworden van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel (DPB). Een maatschappelijk initiatief waarbij natuurorganisaties, boeren, burgers, wetenschappers, banken, overheden en bedrijven zich samen inzetten voor biodiversiteitsherstel in Nederland. Door deelname aan het Deltaplan Biodiversiteitsherstel levert Rijkswaterstaat een bijdrage als gebieds- en infrapartner op het gebied van duurzaamheid en leefomgeving. Ook zal in 2022 een verdiepende inventarisatie plaatsvinden als onderdeel van het Nationaal Milieu Programma.
