Waterveilig, genoeg zoetwater en schoon drinkwater

Water. We kunnen niet zonder en hebben er bescherming voor én tegen nodig. In ons waterbeheer zetten we ons daarom in voor een duurzaam watersysteem waar onze waterveiligheid voldoende geborgd is, er een goede ecologische en chemische waterkwaliteit is, de waterkwantiteit op orde is (zowel wat betreft wateroverlast als watertekort), en aquatische natuur van goede kwaliteit aanwezig is.

Het ‘duurzame’ van duurzaam waterbeheer komt zowel terug in het resultaat, als in de manier waarop het beheer wordt uitgevoerd: 

1. We streven met ons waterbeheer een duurzaam watersysteem na: voldoende water dat veilig, ecologisch gezond en schoon is. 
2. De maatregelen die we voor ons waterbeheer nemen, voeren we duurzaam uit. Denk aan een elektrische kraan voor graafwerkzaamheden, of energiebesparing door slim te bemalen.

Het eerste punt pakken we op in beleidsontwikkeling en kennisprogramma’s rond waterveiligheid, waterkwaliteit en waterkwantiteit én in de verschillende uitvoeringsprogramma’s. Het tweede punt heeft betrekking op onze strategie Naar Klimaatneutrale en Circulaire Rijksinfraprojecten. Meer informatie hierover vind je in het hoofdstuk Energieverbruik en emissies in de keten.

Doelstelling

De verschillende uitvoeringsprogramma’s hebben elk hun eigen specifieke (vaak in Europees verband verplichte en afgestemde) doelstellingen voor een groot aantal parameters. Zoals in de KRW Stroomgebiedbeheerplannen 2022 – 2027, waarin per waterlichaam staat aangegeven wat de doelen zijn en welke Kaderrichtlijn Water-maatregelen tot 2027 worden uitgevoerd.

IenW voert bredere Europese en nationale regelgeving uit en werkt mee aan beleid op specifieke onderwerpen. Voor duurzame uitvoering werken we aan de klimaatneutrale en circulaire ambities die IenW voor 2030 heeft gedefinieerd (zie inleiding). 

Veel wat in waterbeheer op het gebied van duurzaamheid gebeurt, wordt elders gerapporteerd of valt binnen andere hoofdstukken in dit duurzaamheidsverslag. In dit hoofdstuk noemen we deze kort, maar gaan we dieper in op enkele specifieke voorbeelden die elders niet aan bod komen.

2021: werken aan een duurzaam, veilig, schoon en ecologisch gezond watersysteem

In 2021 hebben we vorderingen gemaakt in het verbeteren van de waterkwaliteit, zoals te zien in de Jaarrapportage Ecologische Waterkwaliteit en Natuur 2021. Het uiteindelijk behalen van alle doelen eind 2027 vraagt nog wel een grote inspanning, met name voor de chemische waterkwaliteit. Daarbij kunnen zich nog nieuwe waterkwaliteitsproblemen aandienen op het gebied van opkomende en zeer zorgwekkende stoffen. 

In het kader van het beleidsprogramma Microplastics deden we afgelopen jaar onderzoek naar de mogelijkheden van onder meer het monitoren van zwerfafval in rivieren en van een bronaanpak. En in de grote rivieren hebben we de afgelopen jaren samen met partners enkele pilots uitgevoerd om plastic zwerfafval af te vangen.

Om een goed en breed beeld te schetsen van wat we in 2021 hebben gedaan aan duurzaam waterbeheer volgt hieronder een aantal concrete voorbeelden van de hoe we dit jaar werkten aan een duurzaam, veilig, schoon en ecologisch gezond watersysteem.

Duurzaamheid prominente plek in Nationaal Water Programma 2022-2027 

Het Nationaal Water Programma dat de hoofdlijnen van het nationale waterbeleid en het beheer van de rijkswateren en rijksvaarwegen voor 2022 tot en met 2027 beschrijft, heeft van 22 maart tot en met 21 september 2021 ter inzage gelegen en is eind 2021 in eindconcept naar de minister gegaan. In maart 2022 is het Nationaal Water Programma vastgesteld. Duurzaamheid heeft hierin een prominentere plek gekregen. Duurzaamheid wordt in alle onderdelen van het programma meegenomen. 

Pilot met vangsysteem voor zwerfafval afgerond

De pilot met ‘Catchy’, een innovatief opvangsysteem voor zwerfafval in water, is in juli 2021 afgerond. In elf maanden tijd hebben we 462 kg afval uit de Nieuwe Maas gehaald, geanalyseerd en gesorteerd. We hebben hiermee kennis opgedaan. Bijvoorbeeld over de invloed van windrichting op het systeem, de hoeveelheid, samenstelling en herkomst van het zwerfvuil, en de mogelijkheden tot het recyclen ervan. De verschillende afvaldelen die lastiger uit biomassa-afval te scheiden zijn, vormen een beperkende factor in het kosteneffectief recyclen van plastic afval uit rivieren, bleek uit de pilot. Het nemen van bronmaatregelen (zie hieronder) heeft daarom de voorkeur. Zo heeft het kabinet per juli 2021 het statiegeldsysteem uitgebreid naar kleine flesjes zodat er minder plastic in het milieu komt.

Onderzoek naar mogelijkheden voor monitoring plastic zwerfafval in rivieren 

Rivieren zijn belangrijke aanvoerroutes van zwerfafval naar zee. Macroplastics zijn hier een belangrijk onderdeel van en zijn doordat ze in steeds kleinere deeltjes uiteenvallen, ook de belangrijkste bron voor het ontstaan van microplastics. Om dit aan te pakken, is inzicht nodig in de omvang en oorzaak van het probleem.

Daarom onderzoeken we hoe plastic zwerfafval in de grote rivieren kan worden gemonitord. We kijken onder meer naar hoeveelheden, samenstelling, hotspots en herkomst van zwerfafval/plastic in rivieren. We ontwikkelen het monitoringsprogramma langs drie sporen: de oevers, de waterkolom en het wateroppervlak. Daarnaast verkennen we de inzet van technologie voor monitoring (camera’s, artificial intelligence).

We zijn in 2021 gestart met monitoringsprojecten voor de ontwikkeling van een onderzoeksmethode voor microplastics: deeltjes die kleiner zijn dan vijf millimeter. Daarin kijken we naar de vracht en het type microplastics in de Rijn en Maas. Zo komen we te weten welke plastics, in welke hoeveelheden, via de rivieren Nederland in komen en weer verlaten. In het project werken we nauw samen met partners. Hierbij benutten we ook de projectresultaten van het project LIVES van de Europese Territoriale Samenwerking. Monitoring was in dit project een belangrijke bouwsteen. 

Maatregelen tegen zwerfafval op rivieroevers getest

Om zwerfafval op rivieroevers te verminderen, testten we vanuit het beleidsprogramma microplastics afgelopen jaar verschillende maatregelen waarmee voorkomen wordt dat plastic in de rivier terecht komt, zoals het plaatsen van opvallende, blauwe afvalbakken en het uitdelen van afvalzakjes aan recreanten om hun afval in te verzamelen. Deze maatregelen bleken zeer succesvol in het terugdringen van plastic zwerfafval op oevers. Zo lieten onder meer pilots in meerdere gemeenten zien dat deze maatregelen tot een reductie van 70% van op rivierstranden achtergelaten zwerfafval geleid hebben.

De vervolgstap in dit project is dat gebiedsbeheerders de bronmaatregelen op brede schaal implementeren. De kennis uit de verschillende pilots hebben we in 2021 overzichtelijk samengevoegd in verschillende werkwijzen die gebiedsbeheerders direct kunnen toepassen. Deze kennis hebben we afgelopen jaar gedeeld op diverse (internationale) bijeenkomsten en zullen we de komende jaren verder verspreiden en toepassen.

Voorbereidingsfase voor veel projecten in de Programmatische Aanpak Grote Wateren 

In de Programmatische Aanpak Grote Wateren wordt in tranches tot 2050 in 33 projecten gewerkt aan het herstel van natuurlijke dynamiek en leefgebieden. Veel projecten zitten in de voorbereidingsfase. Zo zette onze minister in juli 2021 samen met diverse bestuurders haar handtekening onder een samenwerkingsovereenkomst voor het verleggen van de IJsseldijk bij Paddenpol. Dit project verbetert niet alleen de waterveiligheid, maar creëert ook nieuwe riviernatuur.

2021: zo voerden we ons waterbeheer duurzaam uit

Zowel in aanleg, vervanging en renovatie, als in beheer en onderhoud speelt duurzaamheid mee in de afweging in de programma’s en projecten. De grootste CO₂-reductie verwachten we op termijn door het zoeken naar en toepassen van innovatieve technieken. Dit doen we voor zowel kustonderhoud en vaarwegonderhoud als bij aanlegprojecten en het HWBP. Dit zijn echter langjarige opgaves. Nieuwe technieken moeten worden geverifieerd op hun werking in de praktijk, financierings- en aanbestedingsvraagstukken zijn hierbij ook essentieel. Dit zijn in de waterbouw vaak langdurige trajecten waardoor we niet op korte termijn resultaten kunnen verwachten.

Hieronder volgt een greep uit manieren waarop we in 2021 het waterbeheer zélf verduurzaamden.

Eerste metingen naar emissies uit organisch materiaal afgerond

Bij de Markerwadden hebben we een verkennende meting gedaan naar emissies uit organisch materiaal. Slib kan als het bij het baggeren boven water komt namelijk CO₂-uitstoot veroorzaken. Nu hebben we nog weinig inzicht in de emissies van organisch materiaal, waardoor het moeilijk is om hier goed rekening mee te houden in ons beleid. De resultaten van deze eerste verkenningen volgen in 2022. 

Emissieloze uitvoering bij het Hoogwaterbeschermingsprogramma

Het Hoogwaterbeschermingsprogramma heeft op basis van de duurzaamheidambities van IenW en de waterschappen in 2021 het principebesluit genomen om projecten duurzaam uit te voeren. Voor de uitwerking zoekt het programma aansluiting bij de routekaarten die voor de Transitiepaden worden ontwikkeld. De eerste projecten waarbij ingezet is op emissieloze uitvoering, zijn gestart, zoals projecten Sterke Lekdijk en Wolferen-Sprok. Deze projecten zijn ook van grote waarde om kennis en ervaring op te doen met de logistieke uitdagingen van het gebruik van duurzame energie op afgelegen plekken. 

Innovaties in de kustlijnzorg en vaargeulonderhoud

Binnen het transitiepad Kustlijnzorg en vaargeulonderhoud hebben we in 2021 gekeken naar mogelijkheden voor minder baggeren, baggeren met minder transportafstand en baggeren met minder emissies of zonder emissies. In het hoofdstuk Energie en emissie in de keten staat meer informatie hierover.

Met de hierboven genoemde resultaten levert IenW een bijdrage aan het behalen van SDG 6, 9, 13 en 14.

Dilemma’s en uitdagingen

Verschillende duurzaamheidsdoelen kunnen elkaar beïnvloeden. Oplossingen voor bijvoorbeeld klimaatadaptatie en biodiversiteit kunnen elkaar versterken, terwijl ze kunnen botsen met oplossingen voor duurzame energieopwekking. Zo kunnen we met drijvende zonnecellen groene stroom opwekken, maar doordat ze lichtinval wegnemen, kunnen ze ook ongewenste ecologische effecten hebben op het onderwaterleven. Op dit soort dilemma’s anticiperen we door onderzoek te doen, onder meer in pilots. Zo heeft het Topconsortium voor Kennis en Innovatie Deltatechnologie in 2021 een onderzoek opgestart naar de impact van zon op water.

Verantwoording waterbeheer door IenW en specifieke programma’s

Elk jaar verantwoorden we de nationale uitvoering van waterbeheer in de IenW-jaarverantwoording en het jaarverslag van het Deltafonds. We leggen daarin verantwoording af op onder meer de beleidsterreinen waterveiligheid, zoetwatervoorziening en waterkwaliteit. Ook beschrijft het jaarverslag de prestaties op het gebied van watermanagement, kustlijnhandhaving en stormvloedkeringen. 

Daarnaast lichten we in diverse jaarrapportages de voortgang op specifieke doelen en programma’s nader toe. Zoals de Jaarrapportage Ecologische waterkwaliteit en natuur. Hierin rapporteren we in samenhang over de gezamenlijke voortgang van de maatregelen en het doelbereik van de Kaderrichtlijn Water, Programmatische Aanpak Grote Wateren en Natura2000.